کانال شاهنامه

#آسمان_ریسمان

#معرفی‌کتاب : #تذکره‌نصرآبادی
بخش اول
در مطالب پیشین از علاقه ام به تذکره ها و دلایل آن سخن گفته ام و به وسع چندتایی را معرفی کرده‌ام، اما در میان تذکره ها، تذکره نصرآبادی چیز دیگری ست.
#تذکره‌الشعرا معروف به تذکره نصرآبادی کتابی ست از شاعر و ادیب قرن یازدهم هجری ، #میرزامحمد‌طاهر‌نصرآبادی. آنگونه که از نامش پیداست از اهالی #نصر آباد #اصفهان است، روستا یا شهرکی که جایگاه دانشمندان و عرفا بوده است. نویسنده از خانواده ای فاضل است که در عهد #شاه‌صفی مشهور به #شاه‌سلیمان‌صفوی، جانشین #شاه‌عباس‌‌دوم، میزیسته است و بر خلاف آنکه فردی قانع و بدور از قدرت بوده اما بسیار محترم تا آنجا که شاه به خانه اش میرفته و او این کتاب را به نام او نوشته است.
"پ.ن : قبلن #تذکر‌ه‌دلگشا را معرفی کرده بودم اثر #میرزاعلی‌اکبرشیرازی ملقب به #نواب و متخلص به #بسمل ، که او هم شاه به خانه اش رفته! علی الحساب این دو را داشته باشیم تا بعد! "
تذکره نصرآبادی نزدیک به هزار شاعر عصر صفوی و نزدیک به دوران نویسنده را معرفی میکند و نام بسیاری را از گمنامی در تاریخ رهانیده است. دریایی از اطلاعات دارد که به کار دهها و صدها پژوهش می آید که فقط باید خواند تا یافت.
حیفم می آید اگر نگویم این نامها، چه مشهور و چه گمنام ازسرتاسر ایران بزرگ در کنار هم نمی آمد اگر بهانه اش دُر دّری نبود پس بی ربط نیست وقتی میگوییم حتا هویت قومی و بومی ما هم مدیون زبان ملی ست، شیرین زبانی که زبان مادری هیچ قومی نیست اما زبان همه‌ی اقوام ایرانی ست و این هم از ظرایف فرهنگی ملت ایران است، پس گرامی و بزرگ میداریم امروز را که روز بزگداشت فردوسی بزرگ است و گرامیداشت زبان فارسی.

سهم جنوب و تاریخش در تذکره نصرآبادی کم نیست، یکی از معدود کتب دوران صفوی ست که به نام #قشقایی اشاره میکند، نام چندین و چند شاعر از #لرستان و #بختیاری و #شولستان بگیر تا شوشتر و #اردکان و #کازرون و... را با نمونه‌ی از ابیات آورده، که همه ارزشمند است. اما از حوصله این کوتاه نوشته بدر است، پس بگذاریم و برویم به آنچه که به ولایت خودمان یعنی #کهگیلویه و #بهبهان مربوط است:

از شاعرهای همولایتی امان که در کتاب به او اشاره شده است یکی #میرمحمدیوسف‌بهبهانی متخلص به # نگاهی ست. او را از نجبای بهبهان دانسته و "درکمال آدمیت و شرم و در نهایت مردمی و آزرم، حقا مَلَکیست در لباس بشر" خدا می داند، آدم کیف میکند وقتی از همولایتی اش اینگونه تعریف میشنود! نام نگاهی با عنوان #میرزامحمد‌بهبهانی در #نگارستان‌سخن هم آمده است. هر چند نصرآبادی دو بیت را که خودش از زبان نگاهی شنیده است آورده اما بیتی که در نگارستان سخن آمده را بیشتر پسندیدم:

"قطره‌ی آب خضر عمر ابد می بخشد
التفات ِکمِ صاحب نظران بسیار است"

و دیگر #نظمی‌بهبهانی ست شاعری "در کمال صلاح و درویشی" ، تحصیلکرده که مدتی در اصفهان و سپس در شیراز اقامت داشته است. چند بیت از او آمده از جمله :

"خدنگ غمزه بنظمی زدی و آه کشید
زبان بریده مگر آفرین نمیدانست ! "

در کتابخانه مجلس نسخه ای از دیوانی خطی ست بنام #محمدمیرک‌بهبهانی شاعر سده یازده که انگار با همین چند بیت تذکره نصرآبادی روشن شده که همین نظمی بهبهانی ست.

و دیگر #ملافاخر‌بهبهانی ست. ملافاخر از دوتایی قبلی مشهورتر است چرا که نامش در کتب دیگر از جمله #آتشکده‌آذر ، نگارستان‌سخن #ریاض‌العارفین و #فارسنامه‌ناصری هم آمده است.

و دیگر #آصف‌بهبهانی ست ، هر چند نصرآبادی دوبیتی از او آورده اما انگار بیشتر شخصیتی سیاسی بوده تا شاعر، آصف وزیر #امامقلی‌خان مشهور، #بیگلربیگی‌فارس‌و‌کهگیلویه بوده است. در همین مطلب دوباره از امامقلی خان سخن خواهیم گفت. ادامه دارد....

۱۴۰۰/۲/۲۵

#مهدی‌خادمیان‌زیدونی

@kohgilo

شاهنامه خوانی در ممسنی:

" جمیع طوایف ممسنی...شغل اعلی و ادنی،شهنامه خواندن است و اطفالشان هم بعد از ختم قرآن،شروع بخواندن شهنامه مینمایند و از این راه است که اغلب آنها جنگجو و جنگ آور بوده...".

سفرنامه میرزا فتاح خان گرمرودی تبریزی(دوران قجری)

@myshahname

اين نمودهاي  طبيعي سخن، در نزد سعدي، به آنجا مي‌رسد كه حتي غزليات و قصايد او هم تحت تاثير سخن فردوسي و فضاي شاهنامه قرار مي‌گيرد.
سعدي و تقليد از زبان شاهنامه
بسياري گفته‌اند كه باب پنجم بوستان سعدي، پيروي (:تقليد) از داستان‌هاي شاهنامه و زبان حماسي فردوسي است و گويا سعدي خواسته است در اين بخش به رو در رويي و دشمني با فردوسي برخيزد. به راستي هم سخن سعدي در اين بخش از«بوستان» به يكباره از بلندي فرو مي‌افتد، چرا كه تربيت سعدي فراخور حماسه‌گويي نيست.
 نكته‌ی ديگري كه بايد به آن اشاره كرد آن است كه سعدي در نثر هم حماسه‌وار سخن مي‌گويد. آن‌گونه كه احساس مي‌كنيم، او نه تنها مي‌تواند سخن فردوسي را در چكامه‌ی غنايي خود بازسازي كند، بلكه در نثر هم توانايي انجام چنين كاري را دارد. همان تصويرهايي كه فردوسي در شاهنامه با التهاب و هيجان مي‌آفريند، سعدي در نثر گلستان پديد مي‌آورد. بدين‌گونه، مي‌توانيم به اين نتيجه برسيم كه سعدي بزرگوار، شاگرد فردوسي است اما اين شاگردي و اثرپذيري در زبان و دريافت‌هاي ناخودآگاه فرهنگي او از منش الگوساز فردوسي است. سعدي بر رخش سخن فردوسي سوار مي‌شود اما در ميدان‌هاي روزگار خود مي‌تازد و مرد زمانه‌ی خود است. سخن فردوسي و انديشه‌ی او، چنان تاثيري در ناخودآگاه سعدي گذاشته است كه او در لحظه‌هاي رهايي كه زلال سرزمين خود را به ياد مي‌آورد، بي‌گمان از داستان‌هاي شاهنامه اثر و الگو مي‌پذيرد.

@myshahname

*«بهره‌گيري سعدي از شاهنامه‌ي فردوسي»*
عنوان سخنراني دكتر منصور رستگارفسايي، شاهنامة‌شناس و استاد زبان و ادبيات فارسي، است. چكيده اي از این سخنراني به مناسبت یکم اردیبهشت- روز سعدی به خوانندگان تقدیم می‌شود.
سعدي و شيفتگي او به شاهنامه‌ي فردوسي
پيدايي سعدي، رخدادي زاييده‌ی فرهنگ و انديشه‌ی ايراني است. سعدي سخنوري است كه از آغاز با فرهنگ ايراني آشنايي داشته است. آموزگار او در اين راه، بي‌گمان، فردوسي است. از اين رو با چنان پاسداشتي از فردوسي ياد مي‌كند و نام او را بر زبان مي‌آورد كه گويي براي سعدي نام فردوسي سپند است. سعدي هنگامي كه نام فردوسي را مي‌آورد، در كنارش صفت پاكزاد را هم مي‌گذارد. اين «پاكزادي» تنها واژه‌اي ستايش‌آميز براي نشان دادن تبار خانوادگي فردوسي نيست. بلكه سعدي اين پاكزادي را در «ايران‌زادي» و سربلندي ايراني بودن مي‌شناسد. اين شيفتگي به فردوسي نشان‌دهنده‌ی دلبستگي فراوان سعدي به آن شاعر بزرگ زبان فارسي است. از سويي ديگر، سعدي با يادكرد از شاهنامه، مي‌كوشد تا تاريخ درخشان باستاني ايران را با اخلاق و دانش روزگار خود درآميزد.
شاهنامه، كتاب ذهن و زبان سعدي است
سادگي و زيبايي زبان سعدي وام‌گرفته از فردوسي و شاهنامه است. سعدي آن اندازه به شعر حماسي نزديك مي‌شود كه شما ترديد مي‌كنيد كه آيا آن شعرها از سعدي است يا از فردوسي! درست است كه سعدي اين پرورش زباني و روح ناخودآگاهي را از فرهنگ ايراني گرفته است، اما فردوسي است كه بخش بزرگي از ذهن و اندیشه‌ی او را مي‌سازد و شكل مي‌دهد. از همين رو است كه پهلوانان اساطيري شاهنامه در همه‌ی آثار سعدي خود را نشان مي‌دهند هرچند گاهي در سايه‌ی انديشه‌هاي ديگر او قرار مي‌گيرند. به هر روی، فردوسي براي سعدي چنان ساختار ذهني مي‌سازد كه شاهنامه كتاب مهم ذهن و انديشه‌ی سعدي مي‌شود.
سعدي حتا به پهلوان‌هايي كه در حكايت‌هايش نشان مي‌دهد و بازگو مي‌كند، رنگ و رويي حماسي مي‌دهد. از اين راه مي‌توان دريافت كه او اساطير ايراني را خوب مي‌شناخته است. پس بایسته است كه به اين سويه (:جنبه) از هنر ناشناخته‌ی سعدي توجه بيشتري بشود.
سعدي انسان روزگار پريشاني و شكست و نااميدي است. انسان زمانه‌اي است كه همه چيز آن دچار آشفتگي فرهنگي است. اما فردوسي انسان روزگار اميد است، روزگاري كه تمدن ايراني از نو استقلالش را به دست آورده است و پس از سه-چهار سده، به هويت ديرينه¬ی خود رنگ و بویي تازه داده است. در دوره‌ی ساماني كه فردوسي آغازين سال‌هاي زندگي‌اش را مي‌گذراند، آزادانديشي، غرور ملي و استقلال ايراني پهناي خراسان بزرگ را در برمي‌گيرد. فردوسي با اين غرور ملي، بزرگ و پرورده مي‌شود، او براي ايراني كتابي مي‌خواهد كه بازتاب انديشه‌هاي ملي‌اش باشد و شناسنامه‌اي مي‌خواهد كه داراي ارزش‌هاي اخلاقي و انساني باشد. فردوسي از قهرماناني سخن مي‌گويد كه براي ايران مبارزه كردند و نگاهبان ايران بودند. اما بينش سعدي، بينش ناخودآگاهي است. از اين رو، شيوه‌ی او با فردوسي متفاوت است.
با اين همه، اگر بپرسيم كه سعدي به كتاب شاهنامه چگونه نگاه مي‌كند، بايد چنين پاسخ داد كه براي او شاهنامه، كتاب گذشتگان و آيينه‌ی پندآموزي آيندگان است. سعدي شاهنامه را دستور و راهنماي زندگي و بازتاب نيك و بد روزگاران مي‌داند.
سعدي هنگامي كه مي‌خواهد ديرينگي جهان را يادآور شود، براي نشان دادن درستي سخن خود، شخصيت‌هاي شاهنامه را نمونه مي‌آورد. همين مساله ميزان تاثيرپذيري سعدي از شاهنامه را روشن مي‌سازد. او شكوه و بزرگي سرزمين مادري خود را از راه شاهنامه مي‌شناسد و سنجه و ترازويش براي شناخت گذشته‌ی باستاني ايران، كتاب فردوسي است.
درآميختگي حكمت سعدي با حكمت باستاني شاهنامه
در زبان ما بسياري از سخنان سعدي به صورت زبانزد (:ضرب‌المثل) درآمده‌اند. شگفت است كه بسياري از اين زبانزدها، اشاره‌هاي آشكاري به پهلوانان و شخصيت‌هاي شاهنامه دارند. اين جاست كه حكمت جاري و زنده¬ی سعدي با حكمت باستاني شاهنامه درآميخته مي‌شود. بسياري از اين پادشاهاني كه سعدي زندگي و رفتار آنان را به ديده‌ی پند مي‌نگرد، همان شخصيت‌هاي آشناي شاهنامه‌اند همانند انوشيروان، فريدون و ديگران.
وزن شاهنامه نيز در حكايت‌هاي سعدي اثرگذار است. البته روح عرفاني سعدي گاهي بر زبان و آهنگ (:لحن) او اثر مي‌گذارد اما ابزار سخن و اصطلاحاتي كه به‌كار مي‌برد، همان است كه در شاهنامه مي‌يابيم. هر چند اين ابزارها در خدمت انديشه‌هاي عرفاني سعدي و بنيان‌هاي فكري ديگر او قرار مي‌گيرند، چون روزگار سعدي، روزگار گردن نهادن و شكست بود. پيداست كه او نمي‌توانست از تاثير چنان زمانه‌اي بركنار بماند. پس شگفت نيست اگر سخن حماسي سعدي، گاه يكباره از بلندي فرو مي‌افتد و روح تسليم به خود مي‌گيرد. اما نتيجه‌گيري‌هايي كه در پايان بيت‌ها مي‌كند، دگرگوني با فضاي شاهنامه و روح حاكم بر آن ندارد.

"و در آثار آمده است که ملائکه در گرد عرش عظیم‌اند، کلام ایشان به #فارسی‌دری است. و #حسن‌بصری رحمه الله می‌گوید که اهل بهشت را زبان #پارسی است."

#فضائل‌بلخ، ابوبکر عبدالله بن عمر بن محمد بلخی، ص۲۹

@myshahname