در دوران مدرسه، زمانی که‌ تفسیر مدارک می‌خواندیم؛ یکی از حرف‌های همیشگی برخی از استادان همین‌حرفی بود «که تمام مفسران، وام‌دار زمخشری‌اند؛ یا زمخشری قبلهٔ مفسران است».

من نمی‌دانم برخی از‌ ادعاهای این‌چنینی که زمخشری قبلهٔ مفسران است و ابن تیمیه وام‌دار فخر رازی است و امام ماتریدی یگانه‌مفسر اعتقاد امام ابو حنیفه است و غیره، از کجا آمده است؟

بزرگ‌ترین مفسرانی‌ که پیش از زمخشری زیسته‌اند و نامی از زمخشری نبود، تا کسی مدیون او باشد، یا او قبلهٔ آنان باشد:

مشهورترین مفسران صحابه:
أُبي بن كعب الأنصاري، عبد الله بن مسعود، علي بن أبي طالب، عبد الله بن عباس، عمر بن الخطاب، زيد بن ثابت، أبو موسى الأشعري، عائشة، أبو هريرة، عبد الله بن عمرو بن العاص، عبد الله بن الزبير، عبد الله بن عمر بن الخطاب، جابر بن عبد الله، أنس بن مالك و‌ غيره رضي الله عنهم أجمعين.

مشهورترین مفسران تابعین:
أبو العالية الرياحي، عروة بن الزبير، سعيد بن جبير، الضحاك بن مزاحم، مجاهد بن جبر، عكرمة مولى ابن عباس، الحسن البصري، عطاء بن أبي رباح، قتادة السَّدوسي، محمد بن كعب القُرَظي، إسماعيل بن عبد الرحمن السُّدِّي الكبير.

مشهورترین مفسران قرن دوم که تابعین نبوده‌اند:
مقاتل بن حيان، مقاتل بن سليمان، عبد الملك بن عبد العزيز بن جُرَيج، عبد الرحمن بن زيد بن أسلم، عبد الله بن وهب المصري و يحيى بن سلام البصري.

مشهورترین مفسران قرن سوم:
محمد بن إدريس الشافعي، يحيى بن زياد الفراء، أبو عبيدة معمر بن المثنى، عبد الرزاق الصنعاني، الأخفش الأوسط سعيد بن مسعدة، آدم بن أبي إياس، ابن قتيبة الدِّينَوَرِيّ.

مشهورترین مفسران قرن چهارم:
شيخ المفسرين محمد بن جرير الطبري، الزجاج، ابن المنذر، ابن أبي حاتم، أبو منصور الماتريدي، أبو جعفر النحاس، الجصاص، أبو الليث السمرقندي و ابن أبي زمنين.

مشهورترین مفسران قرن پنجم:
الثعلبي، الحَوْفي، مكي بن أبي طالب القيسي، الماوردي، الواحدي و أبو المظفر السمعاني.

حتا پس از زمخشری نیز، جز چند مفسر محدود اشعری و ماتریدی که بیش‌تر به تفسیر لغوی‌ توجه‌ داشتند، دیگر هیچ‌یک‌ از مفسران را‌ نمی‌توان مدیون زمخشری دانست و زمخشری را قبلهٔ آنان.

البته حرف بنده از بزرگی علم و دانش زمخشری نمی‌کاهد؛ اما باید متوجه بود که چنین‌ادعاهایی‌‌ از بزرگی علم و دانش سایر علما و اندیشمندان می‌کاهد.

صبغت الله عاکف

@Sebghatullah_Akef