سنگ‌نوشته‌های اورخون
كتیبه‌های اورخون، كتیبه‌های گؤک‌تورک یا كتیبه‌های كؤک‌تورک آثاری است كه توسط گؤک‌تورک‌ها با اولین الفبای شناخته شده‌ی تورک‌ها یعنی الفبای اورخون نوشته شده است. این کتیبه‌ها اطلاعاتی در مورد ساختار دستوری تورکی در روند تاریخی و تغییر این ساختار و همچنین اطلاعات مهمی در مورد عناصر فرهنگ تورک و نگرش تورک‌ها به دولت و اداره‌ی آن و نیز زندگی اجتماعی تورک‌ها و روابط آنها با همسایگان و هم‌نژادان خود ارائه می‌دهند.
کتیبه‌های بیلگه خاقان و کول تیگین توسط یوللیق تیگین (برادرزاده بیلگه خاقان) نوشته شده است. در کتیبه‌ها، این آثار به امید ماندگاری جاودانه، «بنگو تاشلار» (سنگ‌های ابدی) نامیده می‌شوند. الفبای اورخون که الفبای ملی تورک‌ها است شامل ۳۸ حرف یا نشان است.
این کتیبه‌ها در سال ۱۸۸۹ در دشت اورخون مغولستان یافت شده و متعلق به امپراتوری گؤک‌تورک دوم هستند. قدمت آنها به اوایل قرن هشتم میلادی باز می‌گردد. در میان کتیبه‌ها، کتیبه‌ی کول تیگین در سال ۷۳۲ و کتیبه‌ی بیلگه خاقان در ۷۳۵ نوشته شده است.
بخش‌هایی معروف از کتیبه‌ی بیلگه خاقان به تورکی امروزی:
- تورک اوغوز بیگ‌لری، ائشیدین! اوستده گؤک چؤکمه‌دیکچه، آلتدا یئر دلینمه‌دیکچه، ائلینی (ائل: دئولت، یورت، خالق و بونلار آراسینداکی اویوم یعنی میللت / اولوس) و تؤره‌نی کیم پوزابیلر؟..
- اولوسون آدی سانی یوخ اولماسین دییه، تورک اولوسو ایچین گئجه اویومادیم، گوندوز اوتورمادیم. قارداشیم گول تیگین و ایکی شاد ایله اؤله‌سییه، بیته‌سییه چالیشدیم...
نخستین كتیبه‌ی اورخون( تا قبل از کشف کتیبه «ایلتریش خاقان» در روزهای اخیر)، كتیبه‌ی تونیوكوک است كه در سال ۷۳۱ نوشته شده و در فاصله‌ی ۳۵۰ کیلومتری شرق کتیبه‌های بیلگه خاقان و کول تیگین واقع شده است. این کتیبه توسط تونیوکوک فرمانده کل قوا و وزیر فرزانه‌ی بیلگه خاقان ساخته شده است. نویسنده‌ی متن نیز تونیوکوک است.
با دقت در متن کتیبه‌ها می‌بینیم که مفهوم دولت سوسیال (دولت بر پایه‌ی عدالت اجتماعی) در گؤک‌تورک‌ها نسبت به سایر دول در آن دوران خیلی پیشرفته‌تر است. در بخش‌های زیادی از کتیبه‌ها، از این موضوع سخن می‌رود که دولت گرسنگان را اطعام نموده، فقرا و بی‌پناهان را غنی کرده و حتی برهنگان را با لباس پوشانیده است. همچنین در این بخش از کتیبه‌ها وضعیت فقر و نداری قبلی ملت تورک با وضعیت غنا و توسعه‌یافتگی بعدی آن (زمان نوشتن کتیبه‌ها) مقایسه شده است.
با بررسی و مطالعه‌ی دقیق کتیبه‌های اورخون می‌توان نتیجه گرفت که بر خلاف اکثر ملل کنونی که تا سده‌های اخیر فاقد شعور ملی بوده و به صورت توده‌های انسانی (نه به عنوان یک ملت) می‌زیسته و روند ملت‌شوندگی خود را در قرون اخیر و اکثراً به صورت تصنعی طی کرده‌اند، تورک‌ها در زمان‌های قدیم هم دارای شعور ملی بوده و پروسه‌ی «ملت‌شوندگی» را طی کرده بودند.
تورک‌ها از زمان‌های بسیار دور تا اواسط قرن ۱۸ میلادی همواره دارای یک ویا چند دولت و امپراتوری قدرتمند بوده و در تمام دوران‌های تاریخی یک ابرقدرت جهانی و یا حداقل یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های زمان خود بوده‌اند.
@TurkUygarligi
كتیبه‌های اورخون، كتیبه‌های گؤک‌تورک یا كتیبه‌های كؤک‌تورک آثاری است كه توسط گؤک‌تورک‌ها با اولین الفبای شناخته شده‌ی تورک‌ها یعنی الفبای اورخون نوشته شده است. این کتیبه‌ها اطلاعاتی در مورد ساختار دستوری تورکی در روند تاریخی و تغییر این ساختار و همچنین اطلاعات مهمی در مورد عناصر فرهنگ تورک و نگرش تورک‌ها به دولت و اداره‌ی آن و نیز زندگی اجتماعی تورک‌ها و روابط آنها با همسایگان و هم‌نژادان خود ارائه می‌دهند.
کتیبه‌های بیلگه خاقان و کول تیگین توسط یوللیق تیگین (برادرزاده بیلگه خاقان) نوشته شده است. در کتیبه‌ها، این آثار به امید ماندگاری جاودانه، «بنگو تاشلار» (سنگ‌های ابدی) نامیده می‌شوند. الفبای اورخون که الفبای ملی تورک‌ها است شامل ۳۸ حرف یا نشان است.
این کتیبه‌ها در سال ۱۸۸۹ در دشت اورخون مغولستان یافت شده و متعلق به امپراتوری گؤک‌تورک دوم هستند. قدمت آنها به اوایل قرن هشتم میلادی باز می‌گردد. در میان کتیبه‌ها، کتیبه‌ی کول تیگین در سال ۷۳۲ و کتیبه‌ی بیلگه خاقان در ۷۳۵ نوشته شده است.
بخش‌هایی معروف از کتیبه‌ی بیلگه خاقان به تورکی امروزی:
- تورک اوغوز بیگ‌لری، ائشیدین! اوستده گؤک چؤکمه‌دیکچه، آلتدا یئر دلینمه‌دیکچه، ائلینی (ائل: دئولت، یورت، خالق و بونلار آراسینداکی اویوم یعنی میللت / اولوس) و تؤره‌نی کیم پوزابیلر؟..
- اولوسون آدی سانی یوخ اولماسین دییه، تورک اولوسو ایچین گئجه اویومادیم، گوندوز اوتورمادیم. قارداشیم گول تیگین و ایکی شاد ایله اؤله‌سییه، بیته‌سییه چالیشدیم...
نخستین كتیبه‌ی اورخون( تا قبل از کشف کتیبه «ایلتریش خاقان» در روزهای اخیر)، كتیبه‌ی تونیوكوک است كه در سال ۷۳۱ نوشته شده و در فاصله‌ی ۳۵۰ کیلومتری شرق کتیبه‌های بیلگه خاقان و کول تیگین واقع شده است. این کتیبه توسط تونیوکوک فرمانده کل قوا و وزیر فرزانه‌ی بیلگه خاقان ساخته شده است. نویسنده‌ی متن نیز تونیوکوک است.
با دقت در متن کتیبه‌ها می‌بینیم که مفهوم دولت سوسیال (دولت بر پایه‌ی عدالت اجتماعی) در گؤک‌تورک‌ها نسبت به سایر دول در آن دوران خیلی پیشرفته‌تر است. در بخش‌های زیادی از کتیبه‌ها، از این موضوع سخن می‌رود که دولت گرسنگان را اطعام نموده، فقرا و بی‌پناهان را غنی کرده و حتی برهنگان را با لباس پوشانیده است. همچنین در این بخش از کتیبه‌ها وضعیت فقر و نداری قبلی ملت تورک با وضعیت غنا و توسعه‌یافتگی بعدی آن (زمان نوشتن کتیبه‌ها) مقایسه شده است.
با بررسی و مطالعه‌ی دقیق کتیبه‌های اورخون می‌توان نتیجه گرفت که بر خلاف اکثر ملل کنونی که تا سده‌های اخیر فاقد شعور ملی بوده و به صورت توده‌های انسانی (نه به عنوان یک ملت) می‌زیسته و روند ملت‌شوندگی خود را در قرون اخیر و اکثراً به صورت تصنعی طی کرده‌اند، تورک‌ها در زمان‌های قدیم هم دارای شعور ملی بوده و پروسه‌ی «ملت‌شوندگی» را طی کرده بودند.
تورک‌ها از زمان‌های بسیار دور تا اواسط قرن ۱۸ میلادی همواره دارای یک ویا چند دولت و امپراتوری قدرتمند بوده و در تمام دوران‌های تاریخی یک ابرقدرت جهانی و یا حداقل یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های زمان خود بوده‌اند.
@TurkUygarligi