فرهنگ، تاریخ و تمدّن تورک

قاضی برهان‌الدین



قاضی برهان‌الدین (۱۳۹۸ - ۱۳۴۵) دولتمرد، عالم، ادیب و شاعر بزرگ تورک می‌باشد. نام اصلی وی برهان‌الدین احمد است و خانواده‌اش منسوب به قبیله «سالور» از تورکان اوغوز می‌باشد که در قرن ۱۳ از تورکیستان به آناتولی کوچ کرده، ابتدا در «کاستامونو» و سپس در «کایسری» ساکن شدند.

تحصیلات ابتدایی خود را از ۴ سالگی در نزد پدرش شروع کرده ضمن یادگیری زبانهای عربی و فارسی مدتی بعد در مدرسه مشغول آموختن علومی مانند لغت، صرف، نحو، معانی، بیان، عروض، حساب، منطق و حکمت شد.

در سال ۱۳۵۸ در ۱۴ سالگی با پدرش به مصر رفته و در آنجا شروع به تحصیل در دروسی مانند فقه، اصول فقه، فرایض، حدیث، تفسیر، هیئت و طب نمود. در سال ۱۳۶۲ به شام رفته و ۱۸ ماه از کلاسهای درس مولانا قطب‌الدین رازی استفاده کرد. پس از رفتن به حج (که در برگشت پدرش وفات نمود) به مدت یک سال در حلب به تحصیلات خود ادامه داد.

برهان‌الدین در سال ۱۳۶۴ به کایسری برگشت. با انقراض دولت سلجوقی در آناتولی دولتهای محلی (بگ'لیکلر) تأسیس شده بودند که کایسری هم جزو دولت محلی کوچکی بنام ائرتنا (Eretna) بود که در «سیواس» و شهرهای اطراف بنا نهاده شده بود و حاکم آن هم غیاث‌الدین محمد بگ بود.

برهان‌الدین مدتی بعنوان قاضی القضات در کایسری انجام وظیفه نموده و ثابت نمود که دولتمردی عالم، عادل، باهوش، شجاع و مردم‌دار است. بعدها نیز در پستهایی مانند مشاور بگ، وزیر و نایب بگ در دولت ائرتنا اشتغال داشته و نهایتاً دست به تأسیس دولت قاضی برهان‌الدین به مرکزیت سیواس زده و ۱۸ سال حکومت نمود.

قاضی برهان‌الدین در کنار این زندگی پر تلاطم، با ادبیات و شعر هم مشغول بوده و به سه زبان عربی و فارسی و تورکی شعر سروده است. دیوان اشعار تورکی وی شامل ۱۵۰۰ غزل، ۲۰ رباعی و ۱۱۹ تویوغ است. وی از پیشگامان سرودن شعر تورکی در وزن عروض می‌باشد. در کنار غزلهای عاشقانه، اشعاری با مضمون دینی و تصوف هم دارد. برهان‌الدین در اشعارش از زبان محاوره مردمی هم استفاده می‌کرد که به اشعارش ویژگی خاصی می‌بخشد. همچنین به آرایه‌های ادبی بخصوص جناس علاقه ویژه‌ای داشت.

برهان‌الدین بعنوان یک شاعر متصوف که اشعار زیبای تصوفی فراوانی دارد، هرگز زندگی دنیوی را اهمال نکرده و از ذوق و صفای دنیای مادی غافل نبود. غزلهایش مملو از عشق بشری و مادی است، حیات پر جنب و جوش وی نیز مملو از ماجراجویی، مبارزه و جنگ بود که بازتاب این وجه شخصیتی و حالات روحی وی را نیز در اشعارش می‌بینیم. همچنین در اشعارش در رابطه با طبیعت به تصویرپردازی‌های بسیار زیبایی برخورد می‌کنیم.

یک تویوغ از قاضی برهان‌الدین:

حاققا شوکور قوچلارین دئورانی‌دیر
جومله عالم بو دم‌ین حئیرانی‌دیر
گون باتاندان گون دوغان یئره دگین
عشق اری‌نین بیر نفس سئیرانی‌دیر


یک غزل از قاضی برهان‌الدین:

گؤزونه گووه‌­ن­نی گؤر، اؤزونه اؤزه‌­ننی گؤر 
سؤزونه سئوین­نه باخ، قددینه قیوانانی گؤر

نئجه جادو ایسه گؤزو، نئجه تاتلو ایسه توزو  
نئجه شیرین ایسه سؤزو، سن آنا اینانانی گؤر

کؤنولوم چَلَب ائویدیر، یؤنو اول یولا قاویدیر 
ایکی دونیا بیر جویدیر، بو قانینا قانانی گؤر

بنی جانیمین سپندی، ساچی عقلیمین کمندی
جانینا سالیب بو بندی، اول اودونا یانانی گؤر

بو نه ساچ معطّر اولموش، بو نه یوز منوّر اولموش
 نه یاناق گول-ی تَر اولموش، جانینی یا جانانی گؤر


#پادشاهان_شاعر_تورک

@TurkUygarligi

پادشاه-دانشمندِ تورک: اولوغ‌بیگ (اولو بیگ) /اُلُغ‌بیگ (۱۳۹۴–۱۴۴۹ میلادی) 

اولوغ‌بیگ، با نام اصلی میرزا محمد تراغای بن شاهرخ، از پادشاهان تیموری و دانشمند برجسته در حوزه‌های نجوم، ریاضیات و فرهنگ بود. او به عنوان یکی از نوادر تاریخ، ترکیبی نادر از حکمرانی و دانشمندی را تمثیل می‌کند. در زیر به مهمترین جنبه‌های زندگی و دستاوردهای او اشاره می‌شود:


زندگی و پیشینه 

- تولد و خانواده: اولوغ‌بیگ در ۲۲ مارس ۱۳۹۴ میلادی در سلطانیه (استان زنجان کنونی ایران) زاده شد. او نوهٔ امیرتیمور بزرگ و فرزند شاهرخ و گوهرشاد بیگم بود. مادرش از شاهزادگان تورک و حامی هنر و معماری، از جمله سازنده مسجد گوهرشاد در مشهد بود.

- حکومت: در ۱۶ سالگی به فرمانروایی سمرقند منصوب شد و پس از مرگ پدرش در ۱۴۴۷ میلادی، به‌طور رسمی به سلطنت تیموریان رسید. دوران حکومتش کوتاه (۱۴۴۷–۱۴۴۹) و مملو از چالشهای سیاسی بود.

- کتابخانه و تألیفات: اولوغ‌بیگ به جمع‌آوری کتاب‌ها و منابع علمی اهمیت می‌داد و کتابخانه‌ای بزرگ در سمرقند تأسیس کرد. او همچنین آثار علمی و ادبی متعددی نوشت که برخی از آن‌ها به نجوم مربوط می‌شود.

- حمایت از هنر و ادبیات: او از شاعران و هنرمندان حمایت می‌کرد و در دربار او، فرهنگ و هنر رونق یافت.

او تنها دو سال حکومت رسمی داشت و بیشتر وقت خود را به پژوهشهای علمی اختصاص میداد تا سیاست.


دستاوردهای علمی و فرهنگی

۱. رصدخانه سمرقند: 
   - بین سالهای ۱۴۲۴ تا ۱۴۲۹ میلادی، رصدخانه‌ای عظیم در سمرقند ساخت که به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین مراکز نجومی جهان اسلام شناخته می‌شد. این رصدخانه مجهز به ابزارهایی مانند «سکستانت فخری» با شعاع ۳۶ متر بود که دقت اندازه‌گیری زوایای ستارگان را تا چند ثانیه قوس افزایش می‌داد.

   - در این رصدخانه، فهرست ستاره‌ای شامل ۱۰۱۸ ستاره تهیه شد که دقتی فراتر از کارهای بطلمیوس داشت و اولین فهرست مستقیم پس از هیپارخوس یونانی بود.

۲. زیج سلطانی: 
   - اولوغ‌بیگ با همکاری دانشمندانی مانند غیاث‌الدین جمشید کاشانی و علی قوشچی، «زیج سلطانی» را تدوین کرد. این اثر شامل محاسبات دقیق نجومی، جداول مثلثاتی و تقویمی بود که تا قرنها معیار دانشمندان جهان اسلام و اروپا قرار گرفت.

   - محاسبه طول سال نجومی او (۳۶۵ روز، ۶ ساعت، ۱۰ دقیقه و ۸ ثانیه) تنها ۵۸ ثانیه با مقدار امروزی اختلاف داشت.

۳. مدارس و مراکز آموزشی: 
   - مدرسه اولوغ‌بیگ در میدان ریگستان سمرقند (۱۴۱۷–۱۴۲۰) را تأسیس کرد که به کانون آموزش ریاضیات، نجوم و هنر تبدیل شد. این مدرسه میزبان دانشمندانی از سراسر جهان اسلام بود.

۴. ریاضیات: 
   - جداول سینوس و تانژانت او با دقت ۸ رقم اعشاری، از پیشرفته‌ترین محاسبات قرون وسطی محسوب می‌شدند.


میراث و تأثیرات

- نجوم: کارهای او پایه‌های نجوم رصدی را تقویت کرد و آثارش در اروپا (از قرن ۱۷) ترجمه شد. دهانه «اولوغ‌بیگ» در ماه به پاس خدماتش به نام وی نامگذاری شد.

- فرهنگ: سمرقند در دوران او به مرکز فرهنگی و علمی آسیای مرکزی تبدیل شد. حمایتش از هنرمندان و معماران، میراث تیموری را غنی‌تر کرد.

- انتقادات امروزی: با وجود نقش برجسته‌اش، اولوغ‌بیگ در ایران امروز کمتر شناخته شده است. نبود نمادهایی مانند تندیس یا مراکز آموزشی به نام او، موضوع بحثهای انتقادی است.


نتیجه‌گیری

اولوغ‌بیگ نماد نادر یک حاکم-دانشمند بود که با تأسیس نهادهای علمی و تولید آثار ماندگار، جایگاهی بی‌همتا در تاریخ علوم اسلامی یافت. میراث او نه تنها در آثار مکتوب، بلکه در الهام‌بخشی به نسلهای بعدی دانشمندان جهان اسلام و فراتر از آن زنده است.

@TurkUygarligi

اسب‌های قره‌باغ که نمایانگر ظرافت و قدرت تاریخ تورک هستند، با موهای طلایی رنگشان به عنوان نمادهایی خیره‌کننده شناخته می‌شوند.

حرکات سریع، مقاومت بالا با غذای کم و سرعت بالا، اسب‌های قره‌باغ را به عنصری تبدیل کرده بود که در میدان‌های نبرد نمی‌شد از آن چشم‌پوشی کرد.

اسب‌های قره‌باغ به‌ویژه در قرن ۱۸ میلادی، به‌دلیل مراقبت و پرورش باکیفیت در کاخ خان‌ها، از نظر کیفیت به اوج خود رسیدند.

در سال ۱۸۶۷، اسب‌های خورشیدبانو ناتوان (دختر خان)، با کسب مدال طلا در پاریس به شهرتی جهانی دست یافتند.

بدین ترتیب دولت‌های اروپایی، ویژگی‌های منحصربه‌فرد اسب‌های قره‌باغ را کشف کردند و این نژاد به‌دلیل عملکرد بی‌نظیرش، مورد استقبال فراوان قرار گرفت.

همچنین این اسب‌ها به‌دلیل تعامل ژنتیکی با اسب‌های تورکمن آخال‌تکه، ویژگی‌های بی‌نظیری به‌دست آوردند.

اسب قره‌باغ نماد باشگاه فوتبال قره‌باغ است که نماینده آذربایجان در فوتبال جهان است که با افتخار در لوگوی این باشگاه جای گرفته است.

پرورش اسب قره‌باغ در دوران اتحاد جماهیر شوروی سخت‌ترین دوره خود را سپری کرد، لیکن مردم منطقه با تلاش موفق به حفظ این نژاد شدند.

اسب‌های قره‌باغ به‌عنوان سمبل شجاعت در جنگ‌ها و نماد زیبایی در دوران صلح، چون نگینی بر تارک تاریخ تورک می‌درخشند.

@TurkUygarligi

کنگش، توی، قورولتای: بازتاب روح دمکراتیک تورک‌ها در تاریخ


مقدمه

در تاریخ تمدن‌های مختلف، نهادها و سازوکارهای اجتماعی نقش اساسی در شکل‌گیری و مدیریت جوامع ایفا کرده‌اند. یکی از این نهادها در تاریخ تورک‌، مفاهیم کنگش (کنش)، توی و قورولتای است که هر یک به نوعی نمایانگر اراده جمعی و تصمیم‌گیری مشورتی در میان تورک‌ها بوده‌اند. این مفاهیم نه تنها نشان‌دهنده ساختار سیاسی و اجتماعی جوامع تورک هستند، بلکه به نوعی بازتاب‌دهنده فرهنگ و هویت این اقوام نیز می‌باشند. در این نوشتار کوتاه به بررسی این مفاهیم و کارکردهای آن‌ها خواهیم پرداخت.

کنگش، توی، قورولتای

کنگش، توی و قورولتای هر یک به نوعی نهادهای اجتماعی و سیاسی در جوامع تورک به شمار می‌روند. کنگش به معنای مجمع یا شورای بزرگ است که اعضای آن از اقوام مختلف انتخاب می‌شوند و به بحث و تبادل نظر در مورد مسائل مهم اجتماعی و سیاسی می‌پردازند. توی نیز به معنای گردهمایی یا تجمع است که معمولاً در مواقع خاص و برای تصمیم‌گیری‌های فوری برگزار می‌شود. قورولتای، به عنوان یکی از نهادهای کلیدی در تاریخ تورک، مجمعی است که در آن سران قبایل و نمایندگان جامعه گرد هم می‌آیند تا درباره مسائل حیاتی مانند جنگ، صلح و اداره جامعه تصمیم‌گیری کنند. این سه مفهوم به طور کلی نشان‌دهنده نوعی از مشارکت جمعی و اراده مشترک در میان تورک‌ها هستند که در دوره‌های مختلف تاریخی و تحت حکومت‌های گوناگون مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

کارکردهای قورولتای

قورولتای، در سنت دولتی تورک‌ها، یک شورای مشورتی مهم بود. در این گردهمایی‌های بزرگ که تحت رهبری خاقان برگزار می‌شد، مسائل سیاسی، نظامی، اقتصادی و حقوقی و همچنین جنگ، صلح، انتخاب رهبر جدید یا دیگر موضوعات مهم مورد بحث قرار می‌گرفت.

قورولتای به عنوان نمادی از دموکراسی ابتدایی و مشارکت جمعی در جوامع سنتی این اقوام تلقی می‌شود و نقش مهمی در شکل‌گیری هویت و فرهنگ آن‌ها داشته است.

قورولتای دارای کارکردهای متنوعی است که هر یک به نوعی بر روند تصمیم‌گیری و مدیریت جامعه تأثیرگذار بوده‌اند:

۱. تصمیم‌گیری سیاسی: قورولتای به عنوان نهادی برای اتخاذ تصمیمات سیاسی مهم عمل می‌کرد. سران قبایل در این مجمع گرد هم می‌آمدند تا درباره جنگ، صلح و دیگر مسائل سیاسی بحث کنند.

۲. مشاوره و راهنمایی: اعضای قورولتای به عنوان مشاوران یکدیگر عمل می‌کردند و نظرات خود را در مورد مسائل مختلف ارائه می‌دادند. این مشاوره‌ها می‌توانستند به تصمیمات بهتر و کارآمدتر منجر شوند.

۳. تقویت هویت فرهنگی: قورولتای به عنوان نمادی از اتحاد و همبستگی تورک‌ها عمل می‌کرد و باعث تقویت هویت فرهنگی و ملی آن‌ها می‌شد.

۴. حل اختلافات: یکی از کارکردهای مهم قورولتای، حل اختلافات بین قبایل و گروه‌های مختلف بود. این مجمع می‌توانست فضایی برای گفتگو و مصالحه فراهم کند.

۵. تدوین قوانین: قورولتای نقش مهمی در تدوین و تصویب قوانین داشت که بر اساس آن‌ها جامعه اداره می‌شد.

نتیجه‌گیری

در نهایت، کنگش، توی و قورولتای به عنوان نهادهای کلیدی در تاریخ تورک، نشان‌دهنده اهمیت مشارکت جمعی و تصمیم‌گیری اجتماعی هستند. این مفاهیم نه تنها به ساختار سیاسی و اجتماعی جوامع تورک کمک کرده‌اند بلکه به تقویت هویت فرهنگی و ملی آن‌ها نیز پرداخته‌اند. با بررسی کارکردهای قورولتای، می‌توان دریافت که این نهاد چگونه توانسته است در طول تاریخ به عنوان ابزاری برای مدیریت دمکراتیک جامعه و حفظ انسجام اجتماعی عمل کند.

@TurkUygarligi