گاهگفت، آموزش درست‌خوانی شعر و نثر کهن

#جادو

آن چشمِ جادوانه‌ی* عابدفریب بین
کِش* کاروانِ سِحر به دنباله می‌رود

#حافظ

#واژگان
*جادوانه: ساحره‌مانند، چون جادوگر
*کِش: (مرکّب از: کِه + اَش )، که او را

🔸«جادو» که در زبان پهلوی / ja:dug/ بوده‌، به معنای جادوگر است. در #شاهنامه، رستم، در خانِ چهارم با «زن جادو» مواجه می‌شود.

عملی که این شخص انجام می‌دهد، «جادوی» /:ja:dovi/ یا «جادویی» خوانده می‌شود، که مترادف با جادوگری‌ست.

معادلِِ جادوگری در انگلیسی magic است که از کلمه‌ی «مگوسِ» فارسی، که عربی‌شده‌ی آن «مجوس» است، گرفته شده است.
«مُغ»، ریشه‌ی بنیادینِ واژه‌های «مَگوس» و «مَجیک» است.

معادلِ عربیِ جادو، «سِحر» است.
«سِحر»، در اصل، به معنیِ هر کار و هر چیزی‌ست که مأخذِ آن مخفی و پنهان باشد.

🔻از مقاله‌ی
«شیطان‌سازی و قرونِ همیشه‌وُسطی»، شکوفه تقی، پانویس‌های ۲ و ۳

🔅آن مـیـرِ مَـه‌رو را بـگــو، وان چـشـمِ جـادو را بـگو
      وان شـاهِ خــوش‌خو را بگو: مـستان سلامـت می‌کنند
#مولانا

🔅امـروز در ایـن شـهــر نـفــیـر* است و فـغـانی
      از جـادُویِ چـشـمِ یـکـی شـعـبـده‌خـوانـی
👈 (در این‌جا می‌خوانیم: /ja:dovi/)
#مولانا

*نَفیر: ناله‌ و زاری‌ و فریاد

📚 و دو بیت، ویژه‌ی پژوهندگان:

👈 (نسبتِ «سِحر» و «سَحَر»)

🔅ســحــرگــه صــعــب‌تــر بــاشـد مـرا هـجـرانِ آن دلـبـر
      کـه جـادو، بـنـدهـای سـخـت در وقـتِ سَحَر بـنـدد
#سنایی

🔅چشمِ جادوی تو خود عینِ سوادِ سحر است
      لیکن این هست که این نسخه، سَقیم* افتاده‌ست
#حافظ

*سَقیم: ۱.نادرست    ۲.ناسالم، معیوب    ۳.بیمار

#سحر
#گزیده_از_دیگران

#یادداشت_های_حافظ
@Gaahgoft

عمرت دراز باد! نگویم هزار سال؛
زیرا که اهل حق نپسندند باطلی

همواره بوستانِ امیدت شکفته باد
سعدی، دعای خیر تو گویان چو بلبلی

#سعدی
@Gaahgoft

#گل_پارسی

🔅از گُلِ پارسی‌ام غنچه‌یِ عیشی نشِکُفت
      حَبّذا دجله‌ی بغداد و میِ ریحانی
#حافظ

در  «آثار و احیاء» نوشته‌ی خواجه رشیدالدّین فضل‌الله می‌خوانیم:

«گل، انواع است:
سرخِ تمام سرخ باشد، و سرخی که به سفیدی گراید؛ و آن، آن است که آن را «گل‌گون» گویند و در عراق، آن را «گلِ فارسی» گویند.»

از این عبارت دانسته می‌شود که «گل پارسی» نوعی گلِ سرخ بوده است.

در بخش دیگری از کتاب، به عرق و گلاب‌گیری از «گل پارسی» اشاره رفته است:

«به هر ولایت که «گل پارسی» باشد، و عرق از آن گیرند و احتیاط کنند، گلاب نیکو بوَد.»

و در بابِ کیفیّت گلابِ این گل می‌افزاید

:
«هرچند، نسرین، خوش‌بوی می‌باشد، لیکن گلابِ آن، چندان نیکو نیاید که از «گل پارسی»

.
نقل از:
وبلاگ محمدرضا ترکی
شاعر، مترجم و استاد دانشگاه

در لغتنامه‌ی #دهخدا هم می‌خوانیم:

«نام گلی‌ست به‌غایت سرخ و خوشرنگ؛ و آن را «گل صدبرگ» و «گلناز فارسی» هم می‌گویند».


👈  گل سرخ:
پیشینیان نیز، معمولا تمامیِ این گیاه را از ریشه تا بالا، «گل»، و قسمت بالا را در حالتِ بسته، «غنچه» و در حالت باز و شکوفیده هم، «گل» می‌نامیدند.

👈 بنابراین، «غنچه» را قسمتی از «گل» می‌شمردند؛ که در ترکیبات اضافی و تصاویر شعر فارسی جلوه‌گر است:

چــون «غـنـچـه‌ی گُـل»، قـرابـه‌پـرداز شـود،
نرگس به هوای می قدح‌ساز شود
حافظ

«درون پــرده‌ی گــل، غــنــچــه» بــیــن کــه مـی‌سـازد
ز بـــهـــرِ دیـــده‌ی خـــصـــمِ تـــو، لــعــل پــیــکــانــی
حافظ

خون شد دل‌اَم به یاد تو هر گه که در چمن،
بــــنــــد قــــبـــای «غـــنـــچـــه‌ی گـــل» مـــی‌گـــشـــاد بـــاد
حافظ

در بیت پیشین و بسیاری ابیات، «غنچه» ‌می‌شکوفد؛ ولی در ابیاتی هم، شکوفنده، «گل» است:

شــکــفــتــه شــد گــل حــمــرا و گــشــت بــلــبــل مـسـت
صـــلـــای ســـرخــوشــی ای صــوفــیــان بــاده پــرســت
حافظ

🔸در بیت مورد بحث، «دجله‌ی بغداد» و «می ریحانی» در مصرع دوم، با «عیش» در مصرع اول متناظر و مرتبط‌اَند:
آرزو یا یاد دریغ‌آمیزی‌ست از می خوشبوی خوشگوار و کنار آبی خوش.

دیــگــر حــدیـث کـوثـر و سـرچـشـمـه‌ی حـیـات
مـشـنـو؛ کـه بـاده‌ی طـرب‌انـگـیز خوشتر است

صبح‌ است! خیز! کاین نَفَس، از گلشن بهشت،
بـزم صـبـوحـیـانِ سـحـرخـیـز خـوشـتـر است

گــر دیــگــران ز مــیــکـده پـرهـیـز مـی‌کـنـنـد،
مـا را خـلـافِ تـوبـه و پـرهـیـز خـوشـتـر اسـت

«خــواجــو»! کــنــارِ دجــلــه‌ی بــغــداد جنّت اسـت
لــیــکــن مــیــان خــطّه‌ی تــبـریـز خـوشـتـر اسـت
#خواجوی_کرمانی

🔹 ضمنا در اشعار، «دجله»، اشاره به مقادیرِ زیادِ شراب است؛ و «بغداد»، خطّ دوّمِ ساغر است از بالا؛ اگر تا این خط، شراب بریزند، جام، لبالب نیست، اما پر است.

«دجـــلـــه دجـــلـــه» تـــا «خـــطِ بـــغـــدادِ» جـــام
مــِــــــی دهـــــــیـــــــد و از کـــــــیـــــــان یـــــــاد آورید
#خاقانی

آتــش مــا کــی فــرو مــیــرد بــدیــن گــونـه کـه مـی،
تــا «خــطِ بــغــداد» دارد ســاقــی و، مــا، «دجــلــه کَـش»!
#امیرخسرو_دهلوی

بـده سـاقـی، چـو کـشـتـی سـاغـر مـی
بــــه یــــادِ دجــــلــــه‌ی بـــغـــداد؛ هـــیـــلـــا!
#اوحدی_مراغه‌_ای

سپاس از دوست گرامی #سهیل_قاسمی برای طرح موضوع.

#واژگان

#یادداشت_های_حافظ
بهمن ۱۳۹۹
#سایه_اش
@Gaahgoft