سازمان پژوهشگران ایرانی سبزاندیش (سپاس)

🔘 گذار از ایدئولوژی به هویت در جنبش‌های اجتماعی

✍ دکتر سعید مدنی


جنبش‌های نوین بر هویت تأکید دارند، نه ایدئولوژی. مفاهیمی چون حاکمیت مردم، کرامت انسانی، پرهیز از خشونت، عدالت، آزادی و برابری، متأثر از هویت این جنبش‌هاست.

ایگلتون معتقد است مفهوم ایدئولوژی با انقلاب فرانسه و تلاش برای آزادی، برابری و برادری شکل گرفت. دوتراسی، اولین به‌کاربرنده واژه ایدئولوژی، آن را مشابه علم می‌دانست. ناپلئون از آن برای رد افکار مخالفان استفاده کرد و بدین ترتیب، ایدئولوژی دو مفهوم متضاد یافت: علم عقاید و عقاید کاذب.

مارکس و انگلس ایدئولوژی را محصول شرایط تاریخی و روابط کار و سرمایه و تبیین‌کننده منافع طبقاتی دانستند. این دیدگاه بعدها مورد نقد قرار گرفت. بل گفت ایدئولوژی عنوانی برای هر مکتب فکری دلخواه است و تعهد به آن لزوماً بازتاب منافع نیست.

با وجود اختلاف نظرها، ایدئولوژی از منظر معرفت‌شناسی علم به حقیقت تلقی می‌شد. حامیان و مخالفان هر دو مدعی دستیابی به حقیقت از طریق ایدئولوژی بودند. همه ایدئولوژی‌ها مدعی حقیقت‌اند. تلاش‌هایی برای تفکیک علم و ایدئولوژی یا طرح نسبیت ایدئولوژی‌ها صورت گرفت. ایدئولوژی پاسخ به نیاز انسان برای معنا بخشیدن به جهان است.

اگر ایدئولوژی نسبی، قابل بازبینی، زمان‌مند و مکان‌مند باشد و ادعای کلید حل همه مشکلات را نداشته باشد، به مفهوم هویت نزدیک می‌شویم. تحول در اعتقادات جنبش‌ها، مفهوم ایدئولوژی در جنبش‌های قدیم را کمرنگ و هویت در جنبش‌های جدید را جایگزین کرد.

هویت ابراز وجود است و پرسش از چیستی. کاستلز هویت را فرایند ساخت معنا بر پایه ویژگی فرهنگی می‌داند. هویت، پویا و متأثر از گذشته، حال و آینده است. ذاتی نیست، بلکه سازه‌ای معنایی، مرتبط با نیازها، موقعیت‌ها، منابع و محیط است و ابعاد فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و انتسابی دارد. هولاند می‌گوید هویت معانی کلیدی سازنده ذهنیت و حساسیت به رویدادهاست.

هویت سرشار از معنا و محصول سیر نیازها به انتظارات است. معنا در تعیین چیستی فرد و جنبش مهم است. چرایی زندگی متأثر از هویت است. جنبش‌ها نیز از گنجینه معنا برخوردارند که هویتشان را می‌سازد. گیدنز می‌گوید هویت تفویض نمی‌شود، بلکه فرد آن را دائماً ایجاد و حمایت می‌کند.

نکته مهم آن است که پس از کسب هویت، نه تنها حامیان، بلکه مخالفان و سرکوب‌کنندگان نیز آن را به رسمیت می‌شناسند. وقتی جنبشی هویت می‌یابد، حضورش را به موافق و مخالف تحمیل می‌کند و قابل انکار نیست. ارزیابی‌ها متفاوت است، اما وجود آن انکارناپذیر است.

منبع: تلخیصی از کتاب "جنبش‌های اجتماعی و امید"، ص ۳۹-۳۴.

ـــــــــــــــــــــــ
#سیاست 
#صدای_نوین_خراسان
#سپاس_نیوز
@VoNoKh
@Sepas_news