خرمگس

فرهاد قنبری

سعدی و «جمال پرستی»

"تو اگر به حسن دعوی بکنی گواه داری
که جمال سرو بستان و کمال ماه داری"

تصور نمیکنم در تاریخ ادبیات فارسی هیچ شاعر و ادیب‌ی را بتوان سراغ داشت که در «جمال پرستی» و ذوق زیبایی‌شناسی حتی به سعدی نزدیک شده باشد.
سعدی در مقابل زیبایی از پیش سپر انداخته و تسلیم بی چون و چراست.
در نگاه سعدی «معشوق زیبا روی» می تواند به عاشق نگون بخت بی توجهی کند، تحقیرش نماید، نادیده اش بیانگارد، آزارش دهد و هر رفتاری که دلش می‌خواهد انجام دهد و کاملا هم حق داشته باشد، چرا که مجوز این رفتار را «زیبایی و جمال معشوق» صادر کرده است.

به این مصرع توجه کنیم:
«چرخ شنید ناله ام گفت منال سعدیا»
با خواندن این مصراع احتمالا به ذهنمان خطور می کند که «چرخ فلک» می خواهد با سعدی در دلی بکند و مثلا بگوید که: «سعدی منال که رسم روزگار این است» و یا پندی بدهد و بگوید که: «سعدی منال که بسیاری هستند که شرایط بدتری از تو دارند» و چیزی از این قبیل. اما سعدی در مصرع دوم تمام پیش‌گویی ذهنی ما را به هم می ریزد و دلیل دعوت «چرخ» برای ننالیدن شاعر را کاملا خودخواهانه و در حوزه دست نخوردن و تَرک برنداشتن صورت زیبای خود می داند:

« چرخ شنید ناله ام گفت منال سعدیا
کآه تو تیره می‌کند آینه جمال من»

برای چرخ گردون مهم نیست که سعدی چرا می‌نالد و اصلا نمی خواهد هم دلیل ناله او را بداند و یا با او همدردی و همدلی کند. دغدغه چرخ گردن «زیبایی و جمال» خویش است و از سعدی می خواهد که «آه» نکشد چرا که «آه» سعدی چون مه و غباری بر چهره آینه نشسته و زیبایی او را تیره و مکدر می‌سازد.

این شیوه نگاه به «زیبایی» در تمام اشعار و به ویژه غزلیات سعدی ساری و جاریست. سعدی ستایشگر بزرگ زیبایی است و در مقابل عظمت زیبایی همه چیز را و حتی خویشتن را در جایگاه ثانوی می نشاند.

به قول دکتر شفیعی کدکنی:
«راست گفت داستایفسکی که آنچه سرانجام می ماند و پیروز است زیبایی است و هنر، یا آنچه جهان را پاس می‌دارد زیبایی است. همیشه تصور من بر این بوده است که داستایوفسکی در بیان این گفتار ژرف و حکیمانه تحت تاثیر شیخ اجل سعدی شیراز بوده است که نخستین بار در تاریخ فرهنگ بشری کشف کرده است که همه چیز مغلوب زیبایی است و فرمانروای نهایی تاریخ، هنر است و جمال:
پر طاووس بر اوراق مصاحف دیدم
گفتم: این منزلت از قدر تو میبینم بیش
گفت خاموش که هر کس که جمالی دارد
هر کجا پای نهد دست ندارندش پیش»
@kharmagaas

فرهاد قنبری
بحران نادیده گرفته شدن

این روزها بسیاری از روحانیون و نیروهای حامی گفتمان انقلاب که نزدیکی چندانی هم به مراکز قدرت ندارند، از این میزان خشونت و عصبانیتی که در میان بخش هایی از جامعه به ویژه طبقه متوسط شهری و دانشجویان وجود دارد، دچار تعجب و شگفتی شده اند.

ریشه این مسئله در آنجاست که این طیف به علت سبک و الگوی زندگی شبیه به الگو و معیار گفتمان حاکم، هیچگاه با مقوله «نادیده انگاشته شدن» مواجه نبوده است و به این علت نمی توانند به درستی دلیل عصبانیت معترضان را درک نمایند. آنها هیچگاه به علت حجاب در خیابان مواخذه نشده و با پرونده و جریمه کم حجابی مواجه نبوده اند. آنها هیچگاه به علت پوشش و آرایش ظاهر و نشناختن امامان جمعه از استخدامهای دولتی بازنمانده اند. آنها هیچگاه با نگاههای خشن و بدبینانه برخی کارمندان و قضات در دادگاهها و دادسراها و.. مواجه نبوده اند. آنها هیچگاه با دیدن ماشین گشت ارشاد و پلیس دچار ترس و دلهره نشده اند و..

«نادیده گرفتن» بدترین شکل اعمال خشونت در حق دیگری است. نادیده گرفتن اعمال خشونتی بیشتر از درگیری فیزیکی و جدل است. در جدل و خشونت کلامی طرفین دعوا حداقل «دیگری» را به عنوان سوژه انسانی به رسمیت می شناسند و سعی در اقناع و یا دفاع از خویش دارند اما در «نادیده گرفتن» یک طرف جدال اصلا طرف مقابل را در حد انسان نمی بیند که بخواهد با او وارد جدل شده یا سعی در اقناع او داشته باشد. (هنگامی که زن و شوهری به مرحله «نادیده گرفتن» یکدیگر یا یکی در حق دیگری می رسند، یعنی از مرحله جدل و قانع کردن یکدیگر گذر کرده اند و دیگر بود و نبود یا خوب و بد طرف مقابل برایشان مهم نیست و این بدترین و زشت ترین نوع اعمال خشونت در یک رابطه انسانی است)

منطق محافظه کاران حاکم بر کشور، منطق «نادیده گرفتن دیگری» است. در نگاه آنها ایرانیان کسانی هستند که مشارکت در انتخابات را تکلیف دینی خود می‌دانند، حجاب مدنظر آنها را دارند، همیشه با گزارشگران صداوسیما هم عقیده‌اند، اخبار را فقط از شبکه خبر و بیست‌وسی دریافت می‌کنند، واکسن خارجی نمی‌خواهند، اگر کمبود و مشکلی در زندگی دارند از چشم ظریف و روحانی و اصلاح طلبان می‌بینند، منشاء تمام بدبختی‌های عالم را غرب و آمریکا می‌دانند، در صورت لزوم اشکنه می‌خورند و لنگ می‌بندند، از گرانی و تورم ناراضی‌اند اما به خاطر مصلحت دم نمی‌زنند، هیچ اعتراضی به نابودی محیط زیست و آلودگی هوا و طرح‌های مجلس ندارند، بستن اینترنت را به نفع خود می دانند و.. و افرادی که چنین نیستند مشتی خودفروخته، ولنگار و فریب خورده اند که به دنبال غربگدایی و خدمت به اسرائیل و استکبار جهانی اند و هدفی جز آسیب زدن به آرمانهای بزرگ انقلاب اسلامی ندارند.

بر اساس چنین نگاهی است که «تعهد به گفتمان» جای «تخصص» را می گیرد و امثال مهرداد بذرپاش از سازمان و وزارتخانه ای به سازمان و وزارتخانه ای دیگر منتقل می شود و در این میان انبوهی از متخصصین نادیده گرفته می شوند. و این نادیده انگاشته شدن، ریشه اصلی بحران و خشونت و عصبانیت مستتر در لایه های مختلف اجتماعی است.
@kharmagaas

فرهاد قنبری
طبقه متوسط جدید

مواجهه گسترده ایرانیان با غرب و تمدن مدرن غرب از عصر حکومت پهلوی و به ویژه پهلوی دوم آغاز می شود.‌ ایرانیان به واسطه رشد و گسترش صنعت توریسم، مسافرت های بین المللی، گسترش روز افزون رسانه های ارتباطی و امثالهم آشنایی و شناخت بیشتری از جهان غرب به دست می آورند. این بخش از جامعه شهری ایران را باید بنیانگذار «طبقه متوسط جدید»(دانشگاهیان، پزشکان، مهندسان و..) در ایران قلمداد کرد. طبقه ای که هر چند تا پایان عصر پهلوی آنچنان گسترده نبود اما وزن اجتماعی بالایی داشت و در انقلاب سال ۵۷ با پشت کردن به شاه و ائتلاف با طبقه متوسط سنتی(بازار، روحانیت) نقش مهمی در انقلاب ایفا کرد.

اما جمهوری اسلامی نه نماینده و سخنگوی این طبقه بلکه نماینده طبقه متوسط سنتی بود و در همان سالهای ابتدایی انقلاب با به حاشیه راندن نمایندگان سیاسی طبقه متوسط جدید(چپ، ملی مذهبی، ملی گرا) خود به تنها گفتمان هژمونیک انقلابی تبدیل شد.

جمهوری اسلامی طی این چند دهه اگر چه در ظاهر هیچگونه سازشی با طبقه متوسط جدید نداشت اما ناخواسته بیشترین تلاش را برای رشد طبقه متوسط جدید به کار گرفت. طی چند دهه اخیر اگر چه جمعیت ایران کمی بیش از دو برابر شد اما تعداد دانشجویان و فارغ التحصیلان دانشگاهی بیش از سی برابر رشد کرد و زنان اکثریت صندلی های دانشگاهها را تصاحب کردند.
رشد جمعیت دانشجویی یک نتیجه مهم داشت و آن فربه تر شدن طبقه متوسط جدید بود. طبقه ای که به واسطه تحصیلات علاوه بر نیازهای شغلی و اقتصادی، خواهان سبک زندگی جدیدی نیز بود.

اولین تضاد علنی طبقه متوسط جدید با طبقه سنتیِ حاکم در دوم خرداد سال ۱۳۷۶ و حادثه کوی دانشگاه در سال ۷۸ رخ داد. این طبقه رو به رشد دیگر روایت سنتی و پدرسالارانه از سبک زندگی و نظام سیاسی و حکومت دینی را نمی پذیرفت و به واسطه تحصیلات دانشگاهی اطلاعات بیشتری از جهان غرب داشت و خواهان تعامل با دنیا و سفر به کشورهای مختلف بود. این طبقه در حوزه های مختلف اجتماعی و فرهنگی از سینما گرفته تا موسیقی پاپ و سبک پوشش تغییرات مختلفی را طلب می کرد.

در مقابل جناح محافظه کار سنتی که از تغییرات گسترده سبک زندگی این طبقه روبه رشد در ترس و وحشت بود با تمام ابزارهای خود [تهدید نویسندگان و روشنفکران، توقیف فله ای روزنامه ها، توقیف فیلم و تئاتر، ممیزی های سخت در حوزه نشر، ایجاد گشت ارشاد و..] تمام تلاش خود را برای به حاشیه راندن الگوی و سبک جدید زندگی طبقه رو به رشد جدید به کار گرفت.

اما در همان حین که گفتمان سنتی با تمام قدرت در حال تبلیغ علیه الگوی زندگی و فرهنگ غربی بود، طبقه متوسط جدید به واسطه گسترش روزافزون رسانه های آماده می شد تا بزرگترین تقابل خود با گفتمان سنتی حاکم را به خیابان بیاورد. جنبش سبز نماینده این طبقه جدید شهری بود.

طبقه متوسط جدید پس از تجربه انتخابات ۸۸ و حوادث پس از آن متوجه سختی های مسیر پیش روی اصلاح طلبی شد و کم کم از آن آرمانگرایی دوره دوم دولت خاتمی به سمت واقع گرایی و پذیرش اصلاحات تدریجی حرکت کرد. مشارکت این طبقه در انتخابات سالهای ۹۲ و ۹۴ و ۹۶ نمونه تلاشهای مسالمت آمیز این طبقه برای حک کردن خود بر پیشانی اجتماع و به عقب راندن گفتمان سنتی بود.

اما سنگینترین ضربه به طبقه متوسط جدید ایران نه از سوی گفتمان سنتی حاکم بر کشور بلکه از سوی دونالد ترامپ رئیس جمهور وقت آمریکا صورت گرفت. خروج آمریکا از برجام به مثابه هدیه ای الهی برای محافظه کاران و طبقه متوسط سنتی کشور بود تا با تکیه بر آن تمام کینه انباشته خود از طبقه متوسط جدید را بر سر آنها فرود آورند و انبوهی از توهین و متلک را نثار این طبقه و دولت به گِل نشسته ای نمایند که برگزیده این طبقه محسوب می شد.

گفتمان سنتی صاحب قدرت در انتخابات سال ۱۴۰۰ نشان داد که دیگر سر هیچ سازگاری با طبقه متوسط جدید ندارد و آنها را به طور کامل از عرصه حیات سیاسی کنار خواهد گذاشت. طبقه ای که حالا نزدیک به چهل درصد جمعیت کل کشور و بیش از شصت درصد جمعیت کلانشهرها را شامل میشد، دیگر هیچ مفری برای به رسمیت شناخته شدن پیش روی خود نمی دید و فشارهای ناشی از گسترش روزافزون تورم و سخت گیری های اجتماعی را نیز با پوست و استخوان خویش احساس می کرد.
درگذشت تراژیک مهسا امینی بهانه ای برای طغیان این طبقه بود که احساس می کرد از حق و حقوق و جایگاه و شأن یک شهروند برخوردار نیست..

حال گفتمان سنتی حاکم دو انتخاب پیش روی دارد. این گفتمان می تواند به مانند سابق با تقلیل دادن این طبقه بزرگ اجتماعی به منافق و بی دین و بی غیرت و امثالهم آنها را سرکوب کامل نموده و به حاشیه براند و منتظر حوادث بعدی بماند و یا اینکه از پوسته ایدئولوژیک خود خارج شده و با به رسمیت شناختن سبک و الگوی زندگی و خواستهای این طبقه از حوادث خطرناک آتی جلوگیری نماید.
@kharmagaas