نکته ای که در این عبارت و عبارت قبلی حضرت امیر علیه السّلام به دست می آید آن است که چون بیداری و اشتغال به ذکر در ابتدای روز موجب نزول نعمت و برکت در رزق می گردد پس مناسب است نعمت هائی که خدای متعال در طول روز بر مؤمن نازل نموده در پایان روز و یا شامگاهان (مساء) مورد شکرگزاری او قرار بگیرد و این است سرّ اهتمام به شکرگزاری هنگام مساء و ذاکر بودن در ابتدای روز که در عبارت امام علیه السّلام بیان گردیده است.
ذکر خداوند در آیات قرآن مجید
آن چه بیان شد در باره فضیلت و ثمره ذکر در ابتدای روز بود امّا خوب است قدری به برّرسی مبحث ذکر به طور مطلق در آیات قرآن کریم بپردازیم. در قرآن آیات فراوانی وجود دارد که در آن از ذکر خدا سخن به میان آمده است. خدای رحمان در برخی از این آیات سفارش و دستور به ذکر می دهد. در سوره احزاب می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً * وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً». اى كسانى كه ايمان آوردهايد! خدا را بسيار ياد كنيد * و صبح و شام او را تسبيح گوييد.[٣٨] خدای متعال در مقوله «ذکر» (یاد خدا) هیچ محدودیّتی قائل نشده بلکه سفارش به کثرت آن در تمام ساعات شبانه روز می کند. در روایتی که از وجود مقدّس امام صادق علیه السّلام وارد شده این حقیقت به خوبی توضیح داده شده است، امام علیه السّلام فرمودند: «چيزى نيست مگر آن كه براى آن حدّى است كه بدان پايان می پذيرد جز ذكر خدا كه پايانى ندارد، خدای عزّ و جلّ فريضه هائى واجب كرده است و هر كه آن ها را انجام دهد همان حدّ و پايان آن ها است، ماه رمضان، هر كه آن را روزه دارد همان حدّ و پايان آن است، و حجّ را واجب كرده است و هر كه حجّ به جای آورد به پايان آن رسيده، جز ذكر خدا، به راستى كه خدای عزّ و جلّ به اندك از آن راضى نشده و براى آن پايانى مقرّر نفرموده است، سپس امام علیه السّلام اين آيه را خواندند: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً * وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً». سپس فرمودند: خدا براى ذکر حدّى مقرّر نكرده كه در آن به پايان رسد».[٣٩] و به خاطر همین امر که برای ذکر پروردگار محدودیّتی نیست، قرآن کریم در وصف اولو الالباب (صاحبان خِرَد) می فرماید: «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ».مسلماً در آفرينش آسمان ها و زمين، و آمد و رفت شب و روز، نشانه هاى (روشنى) براى خردمندان است * همان ها كه خدا را در حال ايستاده و نشسته، و آن گاه كه بر پهلو خوابيده اند، ياد مى كنند و در اسرار آفرينش آسمان ها و زمين مى انديشند (و مى گويند:) بار الها! اين ها را بيهوده نيافريده اى! منزّهى تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار.[٤٠] آری الحقّ و الانصاف ایشان که فرصت های کوتاه دنیا را غنیمت شمرده و در هر حالی از ذکر خدا غافل نیستند، صاحبان عقل و خرد هستند و چه علامتی برای خردمند بودن بالاتر از ذکر خدا در تمام اوقات؟! خلاصه در مورد ذکر خدای متعال دستور به کثرت ذکر داده و فلاح و رستگاری را در گرو بسیار به یاد خدا بودن می داند، می فرماید: «... وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ». و خدا را فراوان ياد كنيد، تا رستگار شويد.[٤١] ملّا احمد نراقی در این باره می نویسد: «بدان كه ذكر، كه عبارت است از ياد خدا كردن، پس نفع آن در صورتى است كه دوامى داشته باشد، يعنى دايم يا اكثر اوقات در ياد خدا باشد و به زبان او را ياد كند، با حضور قلب و فراغت دل و توجّه تامّ به خداوند علاّم، تا اين كه فكر او در دل قرار گيرد، و انوار عظمت او بر دل بتابد، و از اشراقات خورشيد جمال او سينه گشاده گردد».[٤٢]
دسته ای از آیات، ذکر خداوند را نشانه اهل تقوا معرّفی می کند. در سوره اعراف می فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ». پرهيزگاران هنگامى كه گرفتار وسوسه هاى شيطان شوند، به ياد (خدا و پاداش و كيفر او) مى افتند و (در پرتو ياد او، راه حق را مى بينند و) ناگهان بينا مى گردند.[٤٣] اهل تقوا در برابر وسوسه های شیاطین با ذکر خدا خود را وارد قلعه و پناهگاه او می کنند و هر کس که خود را در پناه خدا گذاشت هرگز از دیگران ضرری نخواهد دید. در این آیه به نکته دقیقی اشاره شده است. نتیجه ذکر پروردگار به هنگامه هجوم شیاطین، بصیرتی است که خدای متعال به اهل تقوا و پناهندگان به ذکر خود عنایت می کند.
ذکر خداوند در آیات قرآن مجید
آن چه بیان شد در باره فضیلت و ثمره ذکر در ابتدای روز بود امّا خوب است قدری به برّرسی مبحث ذکر به طور مطلق در آیات قرآن کریم بپردازیم. در قرآن آیات فراوانی وجود دارد که در آن از ذکر خدا سخن به میان آمده است. خدای رحمان در برخی از این آیات سفارش و دستور به ذکر می دهد. در سوره احزاب می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً * وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً». اى كسانى كه ايمان آوردهايد! خدا را بسيار ياد كنيد * و صبح و شام او را تسبيح گوييد.[٣٨] خدای متعال در مقوله «ذکر» (یاد خدا) هیچ محدودیّتی قائل نشده بلکه سفارش به کثرت آن در تمام ساعات شبانه روز می کند. در روایتی که از وجود مقدّس امام صادق علیه السّلام وارد شده این حقیقت به خوبی توضیح داده شده است، امام علیه السّلام فرمودند: «چيزى نيست مگر آن كه براى آن حدّى است كه بدان پايان می پذيرد جز ذكر خدا كه پايانى ندارد، خدای عزّ و جلّ فريضه هائى واجب كرده است و هر كه آن ها را انجام دهد همان حدّ و پايان آن ها است، ماه رمضان، هر كه آن را روزه دارد همان حدّ و پايان آن است، و حجّ را واجب كرده است و هر كه حجّ به جای آورد به پايان آن رسيده، جز ذكر خدا، به راستى كه خدای عزّ و جلّ به اندك از آن راضى نشده و براى آن پايانى مقرّر نفرموده است، سپس امام علیه السّلام اين آيه را خواندند: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً * وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً». سپس فرمودند: خدا براى ذکر حدّى مقرّر نكرده كه در آن به پايان رسد».[٣٩] و به خاطر همین امر که برای ذکر پروردگار محدودیّتی نیست، قرآن کریم در وصف اولو الالباب (صاحبان خِرَد) می فرماید: «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ».مسلماً در آفرينش آسمان ها و زمين، و آمد و رفت شب و روز، نشانه هاى (روشنى) براى خردمندان است * همان ها كه خدا را در حال ايستاده و نشسته، و آن گاه كه بر پهلو خوابيده اند، ياد مى كنند و در اسرار آفرينش آسمان ها و زمين مى انديشند (و مى گويند:) بار الها! اين ها را بيهوده نيافريده اى! منزّهى تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار.[٤٠] آری الحقّ و الانصاف ایشان که فرصت های کوتاه دنیا را غنیمت شمرده و در هر حالی از ذکر خدا غافل نیستند، صاحبان عقل و خرد هستند و چه علامتی برای خردمند بودن بالاتر از ذکر خدا در تمام اوقات؟! خلاصه در مورد ذکر خدای متعال دستور به کثرت ذکر داده و فلاح و رستگاری را در گرو بسیار به یاد خدا بودن می داند، می فرماید: «... وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ». و خدا را فراوان ياد كنيد، تا رستگار شويد.[٤١] ملّا احمد نراقی در این باره می نویسد: «بدان كه ذكر، كه عبارت است از ياد خدا كردن، پس نفع آن در صورتى است كه دوامى داشته باشد، يعنى دايم يا اكثر اوقات در ياد خدا باشد و به زبان او را ياد كند، با حضور قلب و فراغت دل و توجّه تامّ به خداوند علاّم، تا اين كه فكر او در دل قرار گيرد، و انوار عظمت او بر دل بتابد، و از اشراقات خورشيد جمال او سينه گشاده گردد».[٤٢]
دسته ای از آیات، ذکر خداوند را نشانه اهل تقوا معرّفی می کند. در سوره اعراف می فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ». پرهيزگاران هنگامى كه گرفتار وسوسه هاى شيطان شوند، به ياد (خدا و پاداش و كيفر او) مى افتند و (در پرتو ياد او، راه حق را مى بينند و) ناگهان بينا مى گردند.[٤٣] اهل تقوا در برابر وسوسه های شیاطین با ذکر خدا خود را وارد قلعه و پناهگاه او می کنند و هر کس که خود را در پناه خدا گذاشت هرگز از دیگران ضرری نخواهد دید. در این آیه به نکته دقیقی اشاره شده است. نتیجه ذکر پروردگار به هنگامه هجوم شیاطین، بصیرتی است که خدای متعال به اهل تقوا و پناهندگان به ذکر خود عنایت می کند.