دغدغه ایران

🔺گرانیگاه دیپلماسی جهانی!

عربستان دیروز میزبان گفتگوی آمریکا و روسیه بود. چشم‌انداز این مذاکرات تقریبا روشن است که به احتمال زیاد فراتر از مساله پایان جنگ اوکراین روابط روسیه و آمریکای ترامپ را وارد مرحله تازه‌ای خواهد کرد. اما به دور از نتایج این گفتگوها و آینده روابط آمریکا و روسیه، میزبانی عربستان و دلالت‌های آن در سپهر ژئوپلیتیک منطقه و سیاست بین‌الملل رخدادی پراهمیت و قابل تامل است.

سال‌هاست که حوزه عربی خلیج فارس به مرکز ثقل دیپلماسی جهانی تبدیل و تقریبا مقصد شمال و جنوب جهانی شده است؛ تا جایی که می‌توان گفت که هیچ منطقه‌ای در جهان شاهد این حجم ترافیک فشرده رهبران و مقامات دنیا نیست. عمان که میانجی دیرینه میان ایران و آمریکاست؛ اما قطر فعال‌ترین بازیگر در این دو دهه در «دیپلماسی وساطت» بوده است و به قطبی جهانی در این نوع دیپلماسی تبدیل شده است؛ از توافق میان طرف‌های لبنانی در سال 2008 و صلح دارفور گرفته تا توافق میان آمریکا و طالبان و اخیرا هم میان حماس و اسرائیل.

اما در این میان، پرونده مذاکرات و میانجیگری میان دو قدرت جهانی آمریکا و روسیه به «برادر بزرگ» شیخ‌نشینان خلیج فارس یعنی عربستان رسیده است. همین خود بیانگر ورد کشورهای عربی خلیج فارس به عصر جدیدی است. قبلا نیز گفته شده است که عربستان در حال تبدیل شدن به دروازه سیاست خاورمیانه آمریکاست.

اما جزیره العرب که زمانی جز صحرای پهناور و لم یرزعی نبود، چطور شد که امروز به گرانیگاه دیپلماسی جهانی، هاب اقتصادی منطقه و مطمح نظر شرق و غرب و شمال و جنوب دنیا تبدیل شده است و کشورهای باستانی و تاریخی همچون مصر، ترکیه و ایران حسرت آن را می‌خورند. پاسخ به این پرسش از حوصله یک متن تلگرامی خارج است؛ اما اشتباه است اگر تصور شود عامل آن صرفا وجود نفت است. خیلی از کشورها نفت دارند اما بیش از آن که برای آن‌ها «طلای سیاه» باشد، «بلای سیاه» بوده است.

واقعیت این است که این کشورها با وجود ساختارهای سنتی و قبیله‌‌ای خود زودتر اهمیت مولفه اقتصاد و پول را در دنیای مدرن درک کردند. البته این درک هم شرط لازم است اما کافی نیست؛ چه بسا چنین درکی مثلا در مصر هم از گذشته وجود داشته است؛ اما در سایه دهه‌ها بحران حکمرانی، نبود اراده و حکمرانی اقتصادی، ناپایداری مستمر سیاسی و اجتماعی و بحران تصمیم‌گیری برگردانی عملی نداشته است.

در واقع شش عامل باعث شده است که شیخ‌نشین‌ها به قطبی اقتصادی و دیپلماتیک در جهان تبدیل شوند؛ نخست این که در این کشورها خبری از بحران‌ها و دعواهای پیچیده سیاسی و اجتماعی نیست و با وجود نظام‌های موروثی غیر دموکراتیک و اقتدارگرا اما جزو باثبات‌ترین کشورهای جهان هستند.

وجود چنین نظام‌هایی نیز لزوما به معنای این نیست که مردم در نقطه مقابل آن‌ها قرار دارند و مخالف هستند، بلکه بر خلاف برخی تصورها جمع‌بندی نگارنده از مطالعات چند دهه‌ای درباره این کشورها این است که غالب مردم این شیخ‌نشین‌ها نیز همین سیستم‌های حکومتی را می‌پسندند و چه بسا انتخابی کردن آن را عامل بی‌ثباتی و هرج و مرج می‌دانند. البته این نافی وجود نارضایتی نسبت به برخی مواضع سیاست خارجی حکومت‌های خود به ویژه در مساله عادی‌سازی روابط با اسرائیل نیست.

عامل دوم اما عدم تعدد مراکز قدرت و پیچیده نبودن سیستم تصمیم‌گیری در این کشورها و سهولت آن است. در واقع حکمرانی متمرکز و چابکی دارند که امر تصمیم‌گیری در آن سهل و آسان است و از تورم دست و پا گیر نهاد و قوانین و غیره هم خبری نیست. سرعت تصمیم‌گیری در آن‌ها بسیار بالاست و با همان سرعت هم اجرا می‌شود؛ بدون این که فاصله‌ای میان اراده، تصمیم و اجرا حائل و مانع شود.

عامل سوم حکمرانی اقتصادی معطوف به بین‌المللی کردن اقتصاد است که در نتیجه آن نفت دیگر نقمت نیست، بلکه نعمت است. امروز هم اتفاقا این کشورها با تنوع بخشی به منابع خود دیگر نیاز چندانی به درآمدهای نفتی ندارند.

عامل چهارم هم انباشت پول و سرمایه در این کشورهاست که در نتیجه عوامل پیشگفته رخ داده و باعث شده است که مقصد رهبران کشورهای مختلف برای جذب این سرمایه‌ها شوند و به نوعی همه در پی تقویت روابط با آن‌ها را برآیند. در کنار آن هم همین ثروت عظیم نفوذی قابل توجه برای آن‌ها در کانون‌های قدرت در دنیا خلق کرده است.

عامل پنجم نیز راهبرد بهره‌مندی از مغزها، تخصص‌ها و مشاوران خبره خارجی در حوزه‌های مختلف است. این در حالی است که کشوری مانند ایران و مصر با فرار مغزهای داخلی مواجه هستند.

عامل ششم نیز تقریبا وجود سیاست خارجی متوازن و نوعی موازنه میان شرق و غرب است. این در حالی است که اساسا این شیخ‌نشین‌ها متحد آمریکا هستند. با این حال در یک دهه اخیر به شکل قابل توجهی روابطی راهبردی با چین و روسیه نیز برقرار کرده‌اند. ناگفته هم نماند که چنین موازنه‌ای ملزوم و مفروض حکمرانی اقتصادی است.
#صابر_گل_عنبری
@Sgolanbari

🔴مساله افول علم در ایران، موسسه حامی و دعوتی به مشارکت

با وجود اختلاف نظرها، یک واقعیت مسلم تاریخی وجود دارد که مسلمانان با محوریت ایران یک دوره‌ای (قرن های 8 تا 13م) طلایه‌دار علم در دنیا بوده‌اند. یک واقعیت مسلم تاریخی دیگر که همین الان هم ما آن را احساس می‌کنیم این است که کشورهای مسلمان از جمله ایران، دچار عقب ماندگی و افول در علم شده‌اند.

آثار زیادی نوشته شده که این منحنی نزولی را توضیح دهد. برخی از آنها بیشتر بر دلایل خارجی (مانند استعمار) تکیه می‌کنند؛ برخی بیشتر بر دلایل داخلی تاکید دارند (مثلا استبداد پادشاهان و ارتجاع علمای دینی، ازجمله کتاب "ما چگونه ما شدیم؟" نوشته صادق زیباکلام)، برخی هم به پیچیدگی و چند عاملی بودن این موضوع اشاره می‌کنند (مثل کتاب "ما چگونه ما نشدیم؟" نوشته امیرمحمد گمینی که قبلا در اینجا گفتگویی هم با ایشان داشته‌ایم.)

بعد از انقلاب علمی و بزرگ شدن ساختار علم، جامعه‌شناسانِ علم بر وابستگی علم به ساختارهای اجتماعی و اقتصادی تأکید کردند. این بحث منجر به افزودن علت مهم دیگری به نظریات افول علم شد: کاهش حمایت‌های مالی و موقوفات (endowments) از علم و نهادهای علمی در کشورهای اسلامی.
به عنوان مثال، اریک چنی (Eric Chaney)، استاد تاریخ اقتصادی آکسفورد، در مقاله‌ای با عنوان "دین و صعود و افول علم اسلامی"، می‌نویسد:

دو دوره اصلی برای حمایت مالی از علم وجود داشته است. دوره اول از قرن 8 تا 12(دوره صعود) و دوره دوم از 12 تا 19م (دوره افول). در دوره اول، حکمرانان و ثروتمندان از تولیدات علمی حمایت مالی کرده و مؤسساتی مانند کتابخانه‌ها را برای پرداختن به موضوعات علمی تأسیس کردند. آن‌ها دانشمندان را، هم به منظور افزایش پرستیژ خود؛ و هم به خاطر مزایای عملیِ علوم پزشکی، نجوم، ستاره‌شناسی و ریاضیات حمایت می‌کردند. در دوره دوم، کمک مالی محدود به مؤسسات مذهبی شد. محققانی که می‌خواستند از این حمایت‌ها بهره‌مند شوند، باید در علوم دینی تخصص می‌داشتند. لذا در این دوره، مؤسساتی که به طور خاص به علم می‌پرداختند، از بین رفتند.

🔹هنوز هم این چالش وجود دارد. در حالی که بخش قابل توجهی از منابعی که برای تاسیس و اداره دانشگاه‌های بزرگ جهان مانند هاروارد (37 درصد کل بودجه دانشگاه)، استنفورد (21 درصد کل بودجه) و آکسفورد (4 میلیارد پوند) از منابع خیریه و وقف‌های علمی تأمین می‌شود، در ایران سهم بسیار کمی از بودجه‌های علمی از این منابع تأمین می‌گردد.

🔸🔸این یادداشت یک دعوت همگانی از اصحاب علم و فرهنگ و همچنین شرکت‌ها و افراد عادی، برای پرداختن بیشتر به مساله وقف علمی به معنای عام آن است. اما هدف خاص‌تر آن، دعوتی است به مشارکت در حمایت‌هایی که موسسه حامی علوم انسانی از محققان و مستعدان کشور در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی آغاز کرده است.
توسعه علوم انسانی در ایران علاوه بر عوامل پیش‌گفته، به دلایل متعدد دیگری همچون کمبود منابع دولتی، اهمیت اجتناب از سوگیری‌های علمی، عقب‌ماندگی نسبت به علوم فنی و مهندسی، و اهمیت حیاتی علوم اجتماعی در توسعه ایران امروز، نیازمند مشارکت‌های مردمی و بخش خصوصی است.

🏢🔻موسسه حامی علوم انسانی یک سازمان مردم‌نهاد ثبت شده در ایران است که از سال ۱۳۸۵ فعالیت خود را آغاز کرده است. (اسناد ثبتی، گزارش‌ها و سایر اطلاعات از اینجا قابل دسترس است)

این موسسه تاکنون ۹۰ دانشجو و پژوهشگر مستعد علوم انسانی را از طریق بورسیه‌های تحصیلی خارج از کشور، فرصت‌های مطالعاتی و حضور در کنفرانس‌های بین‌المللی با شرط بازگشت و خدمت به کشور، حمایت کرده است. بخشی از این دانشجویان در بهترین دانشگاه‌های جهان مشغول تحصیل و پژوهش هستند و برخی دیگر به چهره‌های علمی و مدیریتی موثر در کشور تبدیل شده‌اند که به عنوان اعضای هیئت علمی یا مدیران شرکت‌های موفق داخلی فعالیت می‌کنند.

🔹استمرار و گسترش برنامه‌های حمایتی موسسه حامی کاملاً به عزم افرادی بستگی دارد که اهمیت علوم انسانی و سرمایه‌گذاری در این حوزه را درک می‌کنند.

(حامی امکانات متنوعی برای حمایت از افراد و پروژه‌ها فراهم کرده و از همه دعوت می‌کند تا در این مسیر همراه شوند. درگاه پرداخت موسسه در دسترس است و امکان واریز مستقیم کمک‌های مالی به حساب برگزیدگان نیز وجود دارد. همچنین، شرایط پرداخت ارزی نیز مهیا است. (در این صورت لطفاً با ایمیل حامی در ارتباط باشید: info@haamee.org))

🔹در پایان، به بخشی از یادداشتی با عنوان"هفت دلیل اهمیت اهداء " (Seven Reasons Why Giving Matters) از صفحه جمع‌آوری کمک‌های مالی استنفورد اشاره می‌کنم:

هر هدیه تأثیر دارد: بیشتر کمک‌ها به دانشگاه استنفورد کمتر از ۱۰۰۰ دلار هستند. اما زمانی که با هم جمع می‌شوند، میلیون‌ها دلار برای کمک‌های مالی، برنامه‌های آموزشی، پژوهش‌ها و سایر برنامه‌ها تأمین می‌کنند.

@haameeorg

🔺خودروسازی ایران و مراکش؛
آغازی مشابه و سرانجامی متفاوت!

اخیرا که با استنکاف موقت مدیر عامل سابق ایران خودرو از واگذاری پست خود دوباره مشکلات و بحران صنعت خودروسازی ایران خودنمایی کرده است، به یاد صنعت خودروسازی کشور مراکش (مغرب) در آفریقا افتادم.

اتفاقا صنعت خودروسازی دو کشور هم آغازی مشابه داشته‌اند؛ در هر دو ابتدا شرکت فیات خط تولید تاسیس کرد؛ ابتدا در ایران به سال 1953 و شش سال بعد هم در سال 1959 در مراکش. اما بعدا ایران و مغرب دو مسیر متفاوت را طی کردند. یکی همچنان درجا می‌زند و عقبگرد می‌کند و دیگری بی‌وقفه می‌تازد و پیش می‌رود.

در حالی که صنعت خودروسازی ایران تنها رشد کمی داشته و به افت کیفی مستمری مبتلاست و به صنعتی غیررقابتی و زیان‌ده تبدیل شده است، اما صنعت خودروسازی مراکش (مغرب) در دو دهه اخیر توسعه قابل توجهی یافته و به صنعتی رقابتی و پردرآمدترین بخش اقتصادی آن تبدیل شده است.

مراکش جزو معدود کشورهای عربی است که هم اکنون با صادراتی صنعتی و غیرنفتی یعنی صادرات خودرو شناخته می‌شود. نخستین تولیدکننده و صادرکننده خودرو در آفریقا و در جهان عرب و همچنین دومین صادرکننده خودرو به اروپاست.

در حالی که مجموع صادرات ایران خودرو و سایپا در سال گذشته میلادی به 50 میلیون دلار هم نمی‌رسد؛ اما صادرات صنعت خودروسازی مغرب در سال گذشته به بیش از 15 میلیارد دلار رسید و خودروهای آن به 70 کشور جهان صادر شد که 80 درصد 700 هزار خودروی تولیدی سالیانه آن به اروپا صادر می‌شود؛ خودرویی هم امکان صادرات به این قاره را پیدا می‌کند که در سطح بالایی از کیفیت و استاندارد جهانی باشد. اکنون هم دولت مغرب به دنبال رساندن ارزش صادرات بخش خودروی خود به 90 میلیارد دلار طی سال‌های آینده است.

در اصل صنعت خودروسازی مغرب مانند همتای ایرانی خود مونتاژی است؛ اما در سال‌های اخیر در جهت بومی‌سازی آن گام‌های بلندی برداشته است و هم اکنون 69 درصد قطعات خودروهای تولیدی آن با کیفیت بالا بومی‌سازی و در سال 2023 اولین خودروی کاملا بومی خود با نام «نیو» را تولید کرده است.

در چند سال اخیر هم با گسترش صنعت خودروسازی برقی در جهان اهتمام خاصی به آن داشته و سال گذشته اولین خودروی هیبریدی خود را تولید کرده و قرار است روزانه 200 دستگاه از این خودروها برای مصرف داخلی و صادرات تولید کند.

در همین حال نیز وجود زیرساخت‌های مناسب، نیروی کار حرفه‌ای و ارزان، بستر جذاب و انعطاف‌پذیر سرمایه‌گذاری، ثبات سیاسی و اقتصادی و نزدیکی به اروپا باعث شده است که این کشور به قطب مهمی در سرمایه‌گذاری شرکت‌های پرآوازه خودروسازی دنیا در آفریقا تبدیل شود.

در واقع آنچه موجب پیشرفت صنعت خودروسازی مغرب با تکیه بر دو شرکت بزرگ و رقابت تنگاتنگ این صنعت با چین و هند و کشورهای دیگری شده است، وجود مدیریتی اقتصادی و غیر انحصاری و الیگارشی است.

در کنار توسعه صنعت خودروسازی، مغرب از دو دهه قبل هم اولین گام‌ها را برای ایجاد صنعت هواپیماسازی برداشته و رفته رفته در حال تبدیل شدن به قطبی در تولید قطعات هواپیماهای مسافربری است. در سال 2023 نزدیک به 3 میلیارد دلار هم در این حوزه صادرات داشته و توانسته است که در سال‌های اخیر با جذب سرمایه‌گذاران بزرگ خارجی به صنعت هواپیماسازی خود هم رونق دهد و هم اکنون 142 شرکت خارجی فعال در تولید قطعات هواپیما در مغرب با فراهم کردن 20 هزار فرصت شغلی مشغول به کار هستند.
سال گذشته هم وزارت صنعت و تجارت مغرب از تصمیم کشورش برای تولید نخستین هواپیمای مسافربری در آینده نزدیک خبر داد.

در واقع معضل اقتصاد ایران تنها تحریم نیست و اتفاقا تحریم معضلات بنیادین آن در بخش‌های مختلف را نمایان کرد. قبلا درآمدهای هنگفت نفتی به نوعی باطن اقتصاد ایران را پوشانده بود، اما با کاهش جدی این درآمدها واقعیت برملا شد و مشکلات ساختاری رفته رفته خود را نشان داد. ریشه مشکل نبود مدیریت و حکمرانی اقتصادی است که الزامات خاص خود را دارد و بقیه مشکلات اقتصادی هم مظاهر آن هستند. رفع تحریم‌ها ضرورت انکارناپذیری برای بهبود وضعیت اقتصادی کنونی ایران است، اما بدون درمان ریشه معضلات اقتصادی توسعه و پیشرفت واقعی اقتصادی رخ نمی‌دهد.
#صابر_گل_عنبری
@Sgolanbari