سنت آتش‌بازی و نورافشانی در شب نیمه‌ی شعبان
«چند شبانروز به جشن‌های جمشیدی و بزم‌هاي افريدوني و چراغ‌های بدیع و آتشبازی‌های عجیب زینت‌بخش افلاك و انجم و فرح‌افزای خاطرهای مردم می‌شوند چه در بیرون دولتخانه‌ی همایون و چه در اندرون آن بقعه‌ی میمون با دور و نزديك در روز روشن و شب تاريك کامیاب حضور و سرور توانند شد».
این برشی است از گزارش میرزا نظام‌الدین صاعدی شیرازی از برگزاری جشن «عید برات» (نیمه شعبان) در ایالت دکن هند، در قرن هفدهم میلادی.
چنان‌که در کتاب «جشن‌های اسلامی شیعی در ایران» به تفصیل نوشته و مستنداتش را آورده‌‌ام، طبق گزارش منابع تاریخی، آتش‌بازی، روشن‌کردن آتش در معابر و در ادوار بعدی شلیک توپ، تیراندازی هوایی و پرتاب فشفشه از آیین‌های متداول در جشن‌های اسلامی شیعی بوده است. آیینی که قدمت آن به نخستین قرون اسلامی برمی‌گردد. به‌عنوان مثال مقدسی، جغرافی‌دان قرن چهارم، گزارشی از آتش‌بازی در شب عید فطر در شهر مکه آورده است. علاوه بر عید فطر، جشن میلاد پیامبر مناسبت دیگری است که در منابع سفرنامه‌ای گزارش‌های متعددی از آتش‌بازی در آن آمده است.
در بین آیین‌های شیعی نیز مشخصاً سه مناسبت عید غدیر، نهم ربیع و نیمه‌ی شعبان مناسبت‌هایی بودند که با آتش‌افروزی و آتش‌بازی همراه بوده‌اند. قدیمی‌ترین گزارش‌ها از آتش‌بازی در جشن غدیر در بغداد قرن چهارم حکایت می‌کند. در دوره‌های صفویه و به‌ویژه قاجار این رسم توسعه و تنوع یافته و (ازجمله آنطور که آگوست بن‌تان از تبریز آغاز قرن نوزدهم روایت کرده) از میادین شهری به داخل خانه‌ها راه پیدا بود. به‌گونه‌ای که برخی مستشرقان (مانند جیمر موریه در یادداشت‌های کتاب حاجی‌بابای اصفهانی)، از این مناسبت‌ها به «گای‌فاکس شیعیان» تعبیر کرده‌اند. گای‌فاکس (Guy Fawkes Night) یا «شب آتش»، هرساله به‌عنوان مراسم شکرگزاری عمومی و رسمی در پنجم نوامبر در انگلستان برگزار می‌شد و به‌تدریج رنگ‌وبوی مذهبی گرفت.
درهرحال این تصویر شگفت‌انگیز از مراسم شب نیمه‌ی شعبان ۱۴۰۳ در مسجد جمکران را می‌توان به‌نوعی امتداد و فرم مدرن‌شده و توسعه‌یافته‌ی رسم آتش‌بازی در اعیاد دانست.
✍️ محسن‌حسام مظاهری
@mohsenhesammazaheri
«چند شبانروز به جشن‌های جمشیدی و بزم‌هاي افريدوني و چراغ‌های بدیع و آتشبازی‌های عجیب زینت‌بخش افلاك و انجم و فرح‌افزای خاطرهای مردم می‌شوند چه در بیرون دولتخانه‌ی همایون و چه در اندرون آن بقعه‌ی میمون با دور و نزديك در روز روشن و شب تاريك کامیاب حضور و سرور توانند شد».
این برشی است از گزارش میرزا نظام‌الدین صاعدی شیرازی از برگزاری جشن «عید برات» (نیمه شعبان) در ایالت دکن هند، در قرن هفدهم میلادی.
چنان‌که در کتاب «جشن‌های اسلامی شیعی در ایران» به تفصیل نوشته و مستنداتش را آورده‌‌ام، طبق گزارش منابع تاریخی، آتش‌بازی، روشن‌کردن آتش در معابر و در ادوار بعدی شلیک توپ، تیراندازی هوایی و پرتاب فشفشه از آیین‌های متداول در جشن‌های اسلامی شیعی بوده است. آیینی که قدمت آن به نخستین قرون اسلامی برمی‌گردد. به‌عنوان مثال مقدسی، جغرافی‌دان قرن چهارم، گزارشی از آتش‌بازی در شب عید فطر در شهر مکه آورده است. علاوه بر عید فطر، جشن میلاد پیامبر مناسبت دیگری است که در منابع سفرنامه‌ای گزارش‌های متعددی از آتش‌بازی در آن آمده است.
در بین آیین‌های شیعی نیز مشخصاً سه مناسبت عید غدیر، نهم ربیع و نیمه‌ی شعبان مناسبت‌هایی بودند که با آتش‌افروزی و آتش‌بازی همراه بوده‌اند. قدیمی‌ترین گزارش‌ها از آتش‌بازی در جشن غدیر در بغداد قرن چهارم حکایت می‌کند. در دوره‌های صفویه و به‌ویژه قاجار این رسم توسعه و تنوع یافته و (ازجمله آنطور که آگوست بن‌تان از تبریز آغاز قرن نوزدهم روایت کرده) از میادین شهری به داخل خانه‌ها راه پیدا بود. به‌گونه‌ای که برخی مستشرقان (مانند جیمر موریه در یادداشت‌های کتاب حاجی‌بابای اصفهانی)، از این مناسبت‌ها به «گای‌فاکس شیعیان» تعبیر کرده‌اند. گای‌فاکس (Guy Fawkes Night) یا «شب آتش»، هرساله به‌عنوان مراسم شکرگزاری عمومی و رسمی در پنجم نوامبر در انگلستان برگزار می‌شد و به‌تدریج رنگ‌وبوی مذهبی گرفت.
درهرحال این تصویر شگفت‌انگیز از مراسم شب نیمه‌ی شعبان ۱۴۰۳ در مسجد جمکران را می‌توان به‌نوعی امتداد و فرم مدرن‌شده و توسعه‌یافته‌ی رسم آتش‌بازی در اعیاد دانست.
✍️ محسن‌حسام مظاهری
@mohsenhesammazaheri