شاهد علوی/ روزنامه‌نگار

یک بازوی بزرگ دیگر جمهوری اسلامی از تن جدا شده است. سرنگونی اسد،‌ فارغ از پیامدهای آینده،‌ فرصتی برای ایجاد یک ساز و کار جدید اجتماعی در سوریه است که در آن مردم، جریان‌های سیاسی و مذهبی آن قدر توی هم بلولند،‌ همدیگر را تکه پاره کنند، زخم‌های تازه و جراحت‌های جدید بردارند تا از دل آن چیز دیگری دربیاید. این فضای جدید ترسناک است،‌ به خاطر این که جراحت‌های آن ممکن است ناشناخته باشد. اما بدون آن،‌ بدون چیزی که مردم دست‌کم تصور نکنند بخشی از آن بوده‌اند، سعادت و تحولی به نفع ایشان ممکن نخواهد بود.

چه اتفاقی برای زنان خواهد افتاد؟ اقلیت‌های مذهبی چه جایگاهی خواهند داشت؟ سرنوشت کردها و ترکمن‌ها چه خواهد بود؟ در این ساز و کار جدید بعد از اسد، جریان‌های اجتماعی هم ناگزیرند خود را دوباره تعریف کنند. اسد دیگر وجود ندارد که در تلاش برای تعامل با او کسی سهم بگیرد. اگر سرنگونی اسد قسمتی از انقلاب سوریه باشد که در ۲۰۱۱ آغاز شده، وقت آن است که همه‌ی بخش‌های جامعه دگرگون شوند و نسبت خودشان را با مردم،‌ با دولت‌‌های خارجی و با خودشان از نو تعریف کنند. سعادت مردم سوریه در گرو ایجاد مناسبات جدید و تعاریف جدید است. سعادتی که با وجود اسد «هرگز» محقق نمی‌شد. اما حالا «احتمال» دارد، محقق شود.

سرنوشت مردم ایران اما برخلاف سوریه، «تنها» در دستان علی ‌خامنه‌ای یا در گرو حضور یا عدم حضور او نیست. بدون تردید مرگ او خیلی‌ها را خوشحال می‌کند،‌ او مانعی برای ایجاد تغییر و تحول است. اما تغییر و تحول بزرگ‌تر نیازمند چیزهایی بزرگ‌تر از مرگ خامنه‌ای است. جمهوری اسلامی بر خلاف سوریه چیزی بزرگ‌تر است از یک فرد است. مرگ خامنه‌ای پایان جمهوری اسلامی نیست. خامنه‌ای بخشی از آن است. بخش بزرگی از آنچه حکومت امروز را در ایران به چیزی تبدیل کرد که امروز هست، توسط رفسنجانی ساخته شد. کمکی که هاشمی رفسنجانی به استحکام ساختار کرد در توان علی خامنه‌ای نبود. بخش دیگری توسط خاتمی ساخته شد. آنجا که هشت سال دولت او به اسم «گفتگوی تمدن‌ها» این شائبه را به وجود آورد که درمیان دسته‌ی آدم‌خوارها همان طور که در زندان‌ها به تجاوز مشغولند و در اقصی نقاط جهان مخالفان را ترور می‌کنند،‌ می‌توان ظرفیتی برای «گفتگو» یافت. بخش دیگری از جمهوری اسلامی توسط احمدی‌نژاد و روحانی ساخته شد. آنجا که می‌توانست به جهان نشان بدهد چقدر می‌تواند خطرناک باشد و به طرفه‌العینی بگوید خودش می‌تواند خطراتش را رفع یا کنترل کند.

جامعه البته در هیچ کدام از آن مراحل بیکار ننشست. رشد کرد، فرونشست، دوباره برخاست، خودش را از نو تعریف کرد، جامعه مدنی ساخت، جهان را دید،‌ زخم‌های متفاوت خورد، خود را تیمار کرد و بعد از چهار دهه خود را در خیابان دوباره تعریف کرد. مرگ خامنه‌ای یا کناره‌گیری او ریشه‌هایی را که جریان‌های مختلف در طول ۴۵ سال در ساختار سیاسی و اقتصادی دوانده‌اند قطع نمی‌کند. به زبان ساده یک عده دارند آنجا نان می‌خورند و تمایل دارند حالا حالاها بخورند. تقلیل جمهوری اسلامی به خامنه‌ای،‌ و نگرانی از قدرت گرفتن پسرش،‌ بیراهه رفتن است. جمهوری اسلامی یعنی همه‌ی آنچه در نسبت با اقتصاد و جامعه در ساختار قدرت آن از بالا به پایین تعریف شده است: «سد بسازیم، کارخانه بسازیم، روزنامه دربیاوریم، در خیابان جشن بگیریم؛ اما خودمان،‌ فقط خودمان، برای خودمان.»

سال‌ها جمهوری اسلامی مردم را از «سوریه شدن ایران» ترساند. این همیشه یک دروغ بزرگ بود. حالا در طرف مقابل «ایران شدن سوریه»، به معنای سرنگونی خامنه‌ای و ایجاد تغییر بزرگ و تحقق آزادی و برابری نیز رویایی دلچسب اما دروغ است. جمهوری اسلامی را علی‌ خامنه‌ای به تنهایی نساخت.

اگر قرار است «اتفاقاتی» بیفتد، آن طور که همه می‌گویند، تلاش برای تعریف دوباره مناسبات، زیرسوال بردن روایاتی که چهار دهه تکرار شده‌اند، ضروری است. مثلا روایتی که از کردها، عرب‌ها، ترک‌ها و بلوچ‌ها در نسبت با اقتصاد، سیاست و ایران وجود دارد باید زیر سوال برود و از نو تعریف شود.برخی سوالات را باید هزاران بار پرسید؛ جامعه از چه چیزی رنج می‌کشد؟ نابرابری،‌ تبعیض نظام‌مند و بی‌عدالتی چطور بر گوشه گوشه‌ی زندگی ما سایه انداخت؟ بزرگ‌ترین تحول به زعم من،‌ آنجایی به وجود خواهد آمد که افراد به درک درستی از مزایایی که داشته‌اند برسند، مزایایی که مناسبات اجتماعی متاثر از ساختار قدرت به ایشان داد. تحلیل تبعیض باید از آنجا شروع شود.

@LifeBeforeUs

ابو محمد الجولانی، رهبر گروه اسلام‌گرای حیات تحریر الشام (HTS)، پس از جدایی از القاعده و داعش، در سخنی بی‌سابقه اعلام کرده است که سازمانش را منحل خواهد کرد. او بی‌پرده نشان داده که رؤیای جانشینی بشار اسد را در سر می‌پروراند، اما همچنان زوایای پنهان و ابهامات زیادی درباره او وجود دارد.

تنها آن ریش سیاه که حالا کمی کوتاه‌تر و مرتب‌تر شده، از ظاهر او ثابت باقی مانده است. اما لباس‌هایش، همانند آفتاب‌پرستی که با هر محیط هم‌رنگ می‌شود، به‌طرز شگفت‌انگیزی دستخوش دگرگونی‌اند.

در گذر زمان، از ویدئویی به ویدئوی دیگر، او با ظاهرهایی متفاوت دیده شده است: روزی با عمامه‌ای سفید و باوقار که یادآور اسامه بن لادن بود؛ روزی دیگر با کلاه ضخیم پشمی و یونیفرم سیاه جهادی‌ها، زمانی که رهبری جبهه النصره، شاخه سوری القاعده، را برعهده داشت. گاهی او را در یونیفرم خاکی‌رنگی دیده‌اند که از پله‌های قلعه باشکوه حلب بالا می‌رود، در برابر دوربین‌ها، تا فتحش را به رخ جهان بکشد.

اما این تغییر ظاهر به اینجا ختم نمی‌شود. او در دیدار با خبرنگاران غربی، با کت‌وشلواری رسمی ظاهر شد، گویی که می‌خواهد نقش سیاستمداری مدرن را ایفا کند. پژوهشگری فرانسوی که سال‌هاست به در حوزه مطالعات سوریه کار می‌کند، می‌گوید: «به نظر می‌رسد که او این‌روزها سبک ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین را برگزیده، شاید هم از شبکه‌های اجتماعی الهام گرفته است.»

در خاورمیانه، جایی که لباس افراد بیش از آنکه صرفاً پوششی باشد، بازتابی از شخصیت و اهداف آنان است، تغییرات ظاهری ابو محمد الجولانی موضوع بحث‌های بسیاری شده است.

تحولات در پیام و تاکتیک

در سال ۲۰۲۱، نخستین تصویر او با لباسی غربی، در مصاحبه‌ای با شبکه PBS آمریکا، سر و صدای بسیاری در رسانه‌های عربی بر پا کرد. این تصویر، سؤالاتی برانگیخت: آیا این تغییر ظاهر، خداحافظی با جهاد است؟ یا تلاشی برای نزدیک شدن به غرب؟

چندی پیش، این بحث‌ها با اظهاراتی غافلگیرکننده از سوی او دوباره شعله‌ور شد. او اعلام کرد که تمامی نیروهای حیات تحریر الشام و دیگر گروه‌های شورشی، مناطق غیرنظامی را ترک خواهند کرد. او همچنین وعده داد که گروهش، در صورت دستیابی به پیروزی، منحل خواهد شد تا زمینه برای ایجاد نهادهایی جدید فراهم شود؛ نهادهایی که نمادی از جامعه متکثر سوریه باشند.

او در مصاحبه‌ای با PBS گفته بود: «زمانی که انتفاضه دوم رخ داد، ۱۷ یا ۱۸ سال داشتم. آن روزها، به این فکر می‌کردم که چگونه می‌توانم وظیفه‌ام را در دفاع از مردمی که زیر ستم اشغالگران هستند، به انجام برسانم.»

از دمشق تا میدان جهاد

احمد حسین الشرح، که امروز با نام ابو محمد الجولانی شناخته می‌شود، در سال ۱۹۸۲ در درعا، شهری در جنوب سوریه، زاده شد؛ شهری که بعدها به «مهد انقلاب سوریه» معروف شد. او دوران کودکی خود را در عربستان سعودی گذراند، جایی که پدرش به‌عنوان مهندس نفت کار می‌کرد. خانواده‌اش سپس به دمشق نقل مکان کردند و احمد نوجوانی‌اش را در محله مرفه مزه سپری کرد. در همان سال‌ها، تحصیلاتی عالی در زبان عربی داشت که بعدها در اردوگاه‌های جهادی، به او جایگاهی ویژه بخشید.

انتفاضه دوم در سال ۲۰۰۰، برای او نقطه آغازین رادیکالیزه شدن بود. اما حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳، او را از دانشگاه دمشق به میدان جنگ کشاند. او با اتوبوسی ساده، رهسپار بغداد شد و پیش از سقوط این شهر به دست نیروهای آمریکایی، به آنجا رسید. در موصل، به گروهی جهادی به نام «سرایا المجاهدین» پیوست و نخستین درس‌های جنگ را از آنان آموخت.

شکاف‌ها و تغییر ایدئولوژی

در سال ۲۰۱۲، او جبهه النصره را تأسیس کرد و رهبری آن را برعهده گرفت. اما در سال ۲۰۱۳، وقتی ابوبکر البغدادی، رهبر دولت اسلامی، خواست النصره را با داعش ادغام کند، الجولانی مخالفت کرد و به جای او، با ایمن الظواهری، رهبر القاعده، بیعت کرد. این تصمیم، منجر به شکاف‌های عمیقی در میان گروه‌های جهادی شد.

در سال ۲۰۱۶، او با القاعده نیز قطع رابطه کرد و تغییراتی بنیادین در ایدئولوژی خود ایجاد کرد. در مصاحبه‌ای با الجزیره قطر، او اعلام کرد: «جبهه النصره هیچ برنامه‌ای برای هدف قرار دادن غرب ندارد.»

اداره ادلب

از سال ۲۰۱۷، حیات تحریر الشام تحت رهبری الجولانی، کنترل استان ادلب را در دست گرفت. او حکومتی موازی با دولت دمشق تأسیس کرد، با پلیس، نهادهای اقتصادی و حتی دولتی که «دولت نجات» نامیده شد. اما جامعه مدنی در این منطقه تحت فشارهای فراوان قرار گرفت؛ از جمله بازداشت‌ها، شکنجه‌ها و حتی ترورهایی همچون قتل رائد فارس، یکی از چهره‌های برجسته انقلاب سوریه.

آینده‌ای نامشخص

ابو محمد الجولانی اکنون آشکارا نشان داده که در پی جایگزینی بشار اسد است.