متن کامل مقاله جدید اینجانب در روزنامه دنیای اقتصاد

سررسید اختیار معامله: نوسان طبیعی یا دستکاری؟
تحلیل پدیده‌ای چالش‌برانگیز در بورس ایران و جهان

─────────────────────────

مقدمه

در بازارهای مالی، روزهای سررسید قراردادهای اختیار معامله (آپشن) همواره با نوسانات قیمتی همراه است. این نوسانات در بورس‌های پیشرفته اغلب طبیعی تلقی می‌شوند، اما در بازارهای نوظهور مانند ایران، پرسش‌هایی درباره «دستکاری قیمت» مطرح است. این مقاله به بررسی ریشه‌های این نوسانات و راهکارهای کاهش ریسک آن می‌پردازد.



１. جمعه جادوگر: چه بر سر بورس‌های جهانی می‌آید؟

در بازارهای بزرگی مانند نیویورک (NYSE)، چهار بار در سال پدیده‌ای به نام «جمعه جادوگر» (Quadruple Witching) رخ می‌دهد. در این روزها، چهار نوع قرارداد مشتقه (اختیار معامله سهام، اختیار معامله شاخص، آتی سهام و آتی شاخص) همزمان منقضی می‌شوند.

- آمار جالب: در جمعه جادوگر دسامبر ۲۰۲۳، حجم معاملات بورس نیویورک ۴۰ درصد نسبت به روزهای عادی افزایش یافت و شاخص S&P 500 نوسانی ۱.۸ درصدی را تجربه کرد.
- علت نوسان: تعدیل موقعیت‌های باز (بستن یا تمدید قراردادها توسط سرمایه‌گذاران) و پویایی طبیعی عرضه و تقاضا، دلیل اصلی این نوسانات است.



۲. بورس ایران: بستری آسیب‌پذیر برای دستکاری؟

بازار اختیار معامله در بورس تهران نسبت به همتایان جهانی خود عمق کمتری دارد. عمق بازار (توانایی جذب سفارش‌های بزرگ بدون تغییر شدید قیمت) در ایران پایین است، چرا که تعداد بازیگران اصلی محدود و نقدشوندگی پایین می‌باشد.

نمونه عینی:

- در سررسید اختیار معامله شاخص کل بورس در دی ۱۴۰۲، شاهد نوسان ۳.۵ درصدی غیرمنتظره در آخرین ساعت معاملات بودیم، در حالی که میانگین نوسان روزانه این شاخص در آن ماه تنها ۱.۲ درصد بود.
- گزارش پژوهشکده مالی سازمان بورس در سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد ۴۰ درصد از نوسانات غیرعادی در سررسید آپشن‌ها، الگوهای معاملاتی مشکوک (مانند حجم بالای سفارشات در دقایق پایانی) را نشان می‌دهند.


３. مرز باریک بین نوسان طبیعی و دستکاری

الف) بازارهای پیشرفته: نظارت، کلید کاهش ریسک

در بورس‌هایی مانند آلمان (Xetra)، نهادهای نظارتی با ابزارهایی مانند:
- الگوریتم‌های رصد معاملات (برای شناسایی سفارشات غیرعادی)
- اخطار خودکار به سرمایه‌گذاران در صورت تغییرات شدید قیمت
از دستکاری جلوگیری می‌کنند.

ب) بورس ایران: فقدان مکانیزم‌های کارآمد

- گزارش شفافیت اطلاعاتی: در ایران، داده‌های مربوط به موقعیت‌های باز آپشن‌ها با تأخیر منتشر می‌شوند.
- مثال نقص نظارتی: در شهریور ۱۴۰۱، یک نهاد حقوقی با ثبت سفارشات سنگین فروش در دقایق پایانی، قیمت پایانی سهام فولاد را ۲ درصد کاهش داد تا از اختیار فروش خود سود ببرد.



４. راهکارها: چگونه می‌توان بازار را امن‌تر کرد؟

الف) تقویت نظارت با فناوری

- راهکار جهانی: در بورس سنگاپور (SGX)، استفاده از هوش مصنوعی برای تحلیل الگوهای معاملاتی، دستکاری را ۳۰ درصد کاهش داده است.
- پیشنهاد برای ایران: راه‌اندازی سامانه‌ای مشابه «ساتیا» (نظارت الکترونیک بورس هند) برای رصد بلادرنگ معاملات.

ب) افزایش عمق بازار

- تجربه موفق ترکیه: معافیت مالیاتی برای بازارگردان‌ها در بورس استانبول، نقدشوندگی را ۲۵ درصد افزایش داد.
- پیشنهاد برای ایران: جذب بازارگردان‌های بین‌المللی با ارائه مشوق‌های ارزی.

ج) شفافیت اطلاعاتی

- انتشار لحظه‌ای داده‌های موقعیت‌های باز آپشن‌ها (مانند بورس شیکاگو CBOE).
- آموزش سرمایه‌گذاران خرد درباره تأثیر سررسید آپشن‌ها بر قیمت سهام.



５. جمع‌بندی: آینده بازار مشتقه ایران در گرو چه عواملی است؟

نوسانات قیمتی در سررسید آپشن‌ها ذاتاً غیرقابل حذف است، اما مرز بین «تعدیل طبیعی» و «دستکاری» به کیفیت نظارت و عمق بازار بستگی دارد.

- پرسش چالش‌برانگیز: آیا سازمان بورس ایران می‌تواند با الهام از تجربه بورس‌های پیشرفته، سررسید آپشن‌ها را از تهدید به فرصت تبدیل کند؟
- نکته امیدوارکننده: راه‌اندازی قراردادهای آتی سکه در سال‌های اخیر نشان می‌دهد ظرفیت بهبود زیرساخت‌های بازار مشتقه ایران وجود دارد.


منابع:

1. گزارش سالانه ۲۰۲۳ بورس اوراق بهادار نیویورک (NYSE)
2. پژوهشکده مالی سازمان بورس و اوراق بهادار ایران، «تحلیل نوسانات سررسید آپشن‌ها در سال ۱۴۰۲»
3. مطالعه تطبیقی بورس‌های ترکیه، هند و سنگاپور (منتشرشده در مجله بین‌المللی مالی اسلامی، ۲۰۲۳)

───────────

توجه:
این مقاله با استفاده از داده‌های واقعی و نمونه‌های عینی تهیه شده است. جهت اطلاعات بیشتر به سامانه رسمی سازمان بورس مراجعه کنید.


حمیدرضا نظری
──────────
https://t.me/option_referenc
──────────