نگارستان کام‌گار

هرات؛ خانهٔ محمد هاشم اخوان

خانهٔ اخوان یکی از خانه‌های بزرگ و تاریخی شهر قدیم هرات می‌باشد که در کوچهٔ دودالان واقع گردیده است. کوچهٔ دو دالان در قسمت شمال‌شرقی خیابان چهارسو - پای‌حصار قرار دارد که دارای دو قسمت (جنوبی و شمالی) می‌باشد که جانـب جنوبی آن بن‌بست بوده، امّا کوچهٔ شمال دو دالان یک کوچهٔ باز است که ابتدا به کوچهٔ محل خواجه رخ‌بند و سپس به جانب کوچۀ چهارشنبه بازار امتـداد دارد و این محل جزء محلات مربوط (بخش بردرانی) است و خانهٔ اخوان در این قسمت (دو دالان شمالی) قرار دارد.
اطلاعات دقیقی از تاریخ ساخت این بنای تاریخی در دست نیست. امّا از سبک معماری آن دانسته می شود که بیش از دو صد سال پیش ساخته شده است. زیرا از آجر سوخته برای تزیین نمای خارجی برخلاف قسمت داخلی بنا استفاده شده است.
این بنا، بنابه روایتی در حدود بین سال‌های ۱۸۲۰ الی ۱۸۳۰ میلادی توسط یک شخص موسائی (یهودی) به سبک معماری هرات اعمار گردیده و در سال ۱۹۴۵ میلادی برای شریف‌خان به فروش رسانیده شده است که از وی در سال ۱۹۵۵ میلادی فقیرمحمدخان اخوان خریداری نموده است که بعد از وفات آن، این خانه به دو پسرش حاجی محمد اسماعیل و حاجی محمد ابراهیم و در ادامه به فرامرز اخوان، فرزاد اخوان و فرشید اخوان تعلق گرفته است. حاجی محمد اسماعیل اخوان یکی از تجار مشهور هرات بوده، که بیش‌تر تجارت روغن می‌نموده و از این جهت به حاجی محمد اسماعیل روغن مشهور است.
حاجی محمد اسماعیل بخش جدیدی را ساخت، زیرا خانواده‌اش پر جمعیت شدند و او به فضای بیش‌تری برای بازسازی کالاهایش در یک انبار نیاز داشت. این انبار بیش‌تر برای نگه‌داری نفت استفاده می‌شد. خانه‌های کوچک واقع در غرب ویران شد و ساختمان فعلی در قسمت جنوبی ملک ساخته شد. هیچ تفاوتی بین ساختمان قدیمی و فعلی جز نمای خارجی وجود ندارد. تمام دیوارها و سقف‌ها با آجر سوخته ساخته شده است.
بعد از وفات آن از سال ۱۹۷۰ میلادی تا حال این خانه به وارثین آن و در رأس به محمد هاشم‌خان اخوان تعلق گرفته است. این خانه از یک حیاط بزرگ مستطیل‌شکل تشکیل گردیده که به یک و دو طبقه اعمار گردیده، در مجموع دارای ۲۰ اتاق نشیمن بوده و در چهار اطراف با نماهای مختلف طراحی گردیده که مهم‌ترین نمای آن را سمت جنوب تشکیل می‌دهد، که در ابتدای ورود در چشم‌انداز مخاطب قرار می‌گیرد. این سمت به دو طبقه در نظر گرفته شده، که دارای دو دهلیز وسطی و چهار اتاق پل‌پوش در طبقة اوّل و دو دهلیز وسطی و شش اتاق در طبقة دوم آن می‌باشد، که از جمله دو اتاق آن به‌طور پس‌خانه در بالای دالان کوچه و دالان ورودی قرار دارد.
در این سمت تزئینات داخلی به‌خصوصی وجود ندارد، تزئینات بیرونی آن شامل نماهای خشتی، خشت مزیّن، قاب‌های بیضوی و سر پنجره‌های مثلثی در دیوارها می‌باشد. در همین قسمت معبد یا عبادت‌گاه یهودیان قرار داشته و مکانی بوده که پیشوا یا عالم یهودی می‌نشسته و مراسم دینی‌شان را اجرا می‌کرده و بر تمام بخش داخلی یا صحن این حویلی نظارت داشته است.
سمت شمال این خانه در یک طبقه اعمار گردیده که دارای چهار اتاق پل‌پوش نشیمن با محلقات آشپزخانه و حمام می‌باشد. تزئینات بیرونی این بخش را نیز خشت مزیّن، سر پنجره‌های مثلثی در دیوارها احتوا نموده و تزئینات داخلی آن ارسی‌های بغلی، تاق تزئینی و گچ‌بری می‌باشد.
سمت شرق آن در یک طبقه و زیرزمینی اعمار گردیده، که از جمله دهلیز وسطی و یک اتاق نشیمن در طبقهٔ اوّل قرار گرفته و گوشهٔ جنوب‌شرق آن را آشپزخانه تشکیل داده است، که بالای آن‌ها تخت‌بام می‌باشد، اخیراً در گوشهٔ شمال‌شرق تخت‌بام حمام و توالت اعمار گردیده است.
سمت غرب این خانه را دالان پل‌پوش کوچهٔ عام تشکیل داده، که بالای آن تخت‌بام می‌باشد. نماهای بیرونی این سمت را تاق‌نماهای قوسی در برگرفته که دارای حاشیه‌های خشت مزیّن می‌باشد، در این اواخر از دالان کوچه دروازهٔ جدیدی به خانه باز گردیده، که قسمت غربی را به کوچهٔ چهارشنبه بازار وصل ساخته است. هم‌چنان در گوشهٔ شمال‌غرب این سمت جهت استحکام بخشی تاق‌نماهای غربی جدیداً حمام درنظر گرفته شده، که نماهای بیرونی آن متناسب و مطابق به طرح سابقهٔ آن می‌باشد. این حمام که بزرگ‌تر و متفاوت‌تر از سایر حمام‌های محله است. ساختار حمام مانند حمام عمومی دیگر است و دارای دیگ بزرگی برای جوشاندن آب بوده که در زمان جنگ از بین رفته است. اثاثیه و حوض حمام ویران نشده است. فاضلاب حمام در یک خندق دورتر تخلیه می‌شود. حمام هم‌چنین دارای یک اتاق رختکن و یک استخر کوچک در داخل بوده است.
این خانه نمونهٔ بارزی از خانه‌های سنتی و تکنیک‌های ساختمانی اصیل هرات است، که به مرور زمان مطابق با نیازمندی‌های وقت در حال تغییر بوده که توسط مالکان‌شان به آن ترمیمات صورت گرفته است.