کردستان نامه

🔴 تٲملی بر زبان سرزمین و تاریخ کردستان
     به بهانه روز زبان مادری

✍ اسماعیل شمس

🔻در اخبار آمده بود که پنج روز پیش خانم کریستینا کالدرون آخرین بازمانده قوم یاگان (بومیان بخشی از شیلی و آرژانتین) که می‌توانست به زبان بومی یامانا صحبت کند، در ۹۳ سالگی از دنیا رفت. به قول یکی از زبان شناسان ، مرگ او مرگ بخشی از حافظه بشر بود که از دورانی نامعلوم تا دوران معاصر با سخت جانی تاب آورده بود. هرچند او پیش از مرگ، لغتنامه زبان یامانا را نوشته بود، اما کیست که نداند یک کتاب لغت هرگز به تنهایی نمی‌تواند تاریخ وفرهنگ هزاران ساله یک ملت را در خود نگه دارد.

🔻این مطلب را گفتم تا به موضوعی بپردازم که کمتر به آن توجه می‌شود و امیدوارم به بهانه روز زبان مادری اندکی نگاهها به سوی آن معطوف گردد.این روزها به‌حق از ضرورت حفظ زبانها و لهجه های مادری صحبت می‌شود و گویشوران هر زبان و لهجه ای به انحای مختلف سعی دارند در برابر روند جهانی نابودی زبانها و لهجه های غیر رسمی و غیر دولتی بایستند و اجازه مرگ زبان و لهجه نیاکان خود را ندهند. باجود این چیزی که در این میان فراموش شده است و هیچ متولی خاصی هم ندارد، زبان سرزمین یا زبان تاریخ کردستان است که من از آن به عنوان زبان مادر یاد می‌کنم.

🔻زمین در بیشتر زبانها و فرهنگهای جهان به صورت مونث آمده و بسان مادر(مام میهن) دیده شده است. سرزمین یا جغرافیا برای تاریخ هر ملتی حکم یک مادر را دارد و البته دارای زبان مخصوص خود هست. این زبان با وجود این که مانند هیچ کدام از زبانها و لهجه های موجود درمیان ملل گذشته و کنونی آن مملکت نیست، اما جامع همه یا بیشتر آنهاست.اگر در روستاها و شهرها وکوهها و دره ها و راههای کردستان قدم بگذاریم افزون بر نامهای آشنای کردی با انواع جای نامها و اصطلاحات و لغتهایی روبرو می‌شویم که نه تنها نسل ما معنای آنها را نمی داند، بلکه کهنسالان هم تنها اسم آن و موقعیت جغرافیایی اش را به خاطر سپرده اند.گاهی با بررسی تطبیقی یک لغت با لهجه های مختلف زبان کردی و یا زبانهای فارسی، ترکی و عربی و گاه زبانهای باستانی می‌توان به سرنخی از این نامها دست یافت. گاه این نام را می‌توان در یکی از فهرستهای مطول جهانگشایانی یافت که از عهد آشور تا دوران معاصر به این سرزمین حمله کرده‌اند و البته گاه هم نه آن را در تاریخ می‌توان یافت و نه در جغرافیا و فرهنگ لغت.

🔻زبان سرزمین کردستان ، زبان تاریخ،فرهنگ، دین، ادبیات و در یک کلام حافظه همه انسانهایی است که از روز نخست در این سرزمین زیسته اند، به آن حمله کرده اند یا در آن پناه و آرام گرفته اند. امروز میراثداران و حافظان این زبان پیرمردان و پیرزنان هفتاد سال به بالای کرد هستند و کسانی که مستقیما با آنها ارتباط دارند. من از بیست و پنج سال پیش که گفتگو با کهنسالان را آغاز کرده و تا این لحظه ادامه داده ام هر روز نکته ای جدید یافته‌ام و بی‌تردید تاریخ کرد و کردستان را بهتر و بیشتر از طریق آنها آموخته ام تا کتابهایی که خوانده‌ام. از طریق این زبان فهمیده‌ام که در کدام یک از روستاهای کردستان، یهودیان ومسحیان زیسته‌اند و در کدام یک زردشتیان و حتی هندوها و مغولان. از طریق این زبان مسیر حرکت سارگون آشوری و قتل عام مردم توسط او تا سلطان طغرل و هولاکو و ... را بازخوانی کرده‌ام . کار من البته قطره ای است از اقیانوس و چه طرحها و پایان نامه ها و پروژه ها و کتابها باید نوشته شود تا بخش اعظم این زبان از نابودی رهایی یابد.  زبان سرزمین ما امروز بیش از هر زبان و لهجه دیگری درمعرض خطر و نابودی است. زبان سرزمین ،فقط گفتنی نیست؛ ثبت کردنی هم هست و باید با فیلم و عکس و البته تکنولوژی‌های جدید جغرافیایی آن را به روی کاغذ و دنیای دیجیتال آورد. سالهاست درگاه هر دانشگاه و پژوهشکده و ... را زده‌ام و به هر مدیر و مسئول مرتبطی گفته‌ام که مهم ترین اولویت پژوهشی برای کردستان گردآوری زبان این سرزمین زیر نظرمتخصصان است، اما دریغ از پاسخ. از طریق همین کانال از همه عزیزان خواهش می‌کنم تا می‌توانند از طریق مصاحبه با کهنسالان جای نامهای شهر و  روستای خود و فواصل بین آنها را با صدا یا فیلم ضبط و ثبت کنند و از آن جای نام عکس بگیرند.

🔻کهنسالان ما بزرگ‌ترین مورخان ما و آخرین میراثداران زبان سرزمین و تاریخ ما هستند. هر حرف و سخن آنان تاریخ و میراث جمعی و حافظه انسانی ماست. ما برای امروز و فردای خود به شدت به همه کلمات کهنسالانمان نیاز داریم. ما نسل دانشگاهی و باسواد به نسبت آنان کم لطف بوده‌ایم و به همین سبب بسیاری از ذخایر عظیم و گنجینه های تاریخی آنان را از دست داده‌ایم. از عموم خوانندگان عزیز می‌خواهم اهمیت این موضوع را تا جایی که می‌توانند به نزددیکان و دوستان خود منعکس کنند؛ به این امید که  تدوین زبان تاریخ و سرزمین کردستان در اولویت علاقه‌مندان قرار گیرد.

🔻بازنشر

@kurdistanname

🔴کرد و آینده سوریه؛ آیا در سایه سیاه سایکس‌پیکو آینده‌ای هم هست؟(بخش پایانی)

✍اسماعیل شمس

🔺پس از نشر دو یادداشت قبلی حال وقت پاسخ دادن به پرسش اصلی این یادداشت است که آیا کرد سوریه در سایه سیاه سایکس‌پیکو آینده‌ای هم دارد؟ به‌گمان من پاسخ، منفی است، زیرا علت‌العلل و ریشه اصلی مشکلات کرد در سوریه به طور خاص و بالاتر از آن، کل خاورمیانه در سده اخیر همین معاهده سایکس‌پیکوست. باکمال تٲسف باید گفت که کرد و دیگر مردمان منطقه به هر دلیل به جای نگاه ریشه‌ای به مسئله و شناخت علت‌العلل بحران، خود را گرفتار معلول و نتیجه کرده‌اند. فرانسه و انگلیس و متحدان آنان یک قرن کامل از سایکس‌پیکو پاسداری و هر نیروی مخالف آن را سرکوب کرده‌اند. در سالهای اخیر تنها نیرویی که در عمل، سایکس پیکو و مرزهای برآمده از آن را به چالش کشید، داعش بود. شاید در آغاز، درک رابطه غرب با این گروه، سخت و مبهم بود، اما امروز با مشاهده آغوش باز غرب برای ابومحمد جولانی، یکی از رهبران اولیه و اصلی داعش و حتی دعوت رسمی فرانسه از او برای سفر به پاریس برای همه روشن شده است که مشکل غرب نه با داعش، بلکه نحوه مواجهه این گروه با سایکس‌پیکو بود. اگر داعش از صبغه امتی و فرامرزی خود دست بردارد و سنت سایکس‌پیکویی و نظم غربی را بپذیرد(همچون جولانی)، غرب مشکلی با آن ندارد. عین همین تجربه در مورد القاعده هم در افغانستان اعمال شد؛ زمانی که طالبان در زیر علم جبهه امت‌گرای القاعده بود، غرب به جنگ آن رفت، اما وقتی پذیرفت که در چارچوب سرزمینی افغانستان عمل کند و مزاحم غرب نشود، با سلام و صلوات به قدرت برگردانده شد. رهبران کرد سوریه حتماً متوجه این نکته هستند که تیره‌شدن رابطه غرب و به ویژه فرانسه با ترکیه به سبب تلاش اردوغان برای به‌هم زدن نظم سایکس پیکویی و ساختن خاورمیانه بر اساس منافع ترکیه یا همان نوعثمانیگری است. در مقابل، لبخند فرانسه به رهبران کرد تنها به شرط رویارویی با توسعه‌طلبی اردوغان و فعالیت در زیر چتر سایکس‌پیکوست و در صورت به چالش‌کشیدن این نظم، فرانسه زودتر از همه، آنها را در دامان داعش و جبهه نصرت و سوریه الشرع رها خواهد کرد. فرانسه همچنین با خوابهای نتانیاهو برای ساختن خاورمیانه نوین، در صورت نقض نظم سایکس‌پیکویی، مخالفت خواهد کرد و شاید از جولانی به عنوان اهرم تثبیت سایکس پیکو بهره برد. به‌نظر می‌رسد سایکس پیکو تقابل جدیدی را در خاورمیانه میان اسرائیل با ترکیه و محور اخوان شکل خواهد داد. رهبران کرد در سوریه در این چندسال لابد به این جمع‌بندی رسیده‌اند که خاورمیانه جدید چه با مدل سایکس پیکویی و چه با مدل ترکیه‌ای و چه با مدل اسرائیلی به نفع آنان نخواهد بود.

🔺نکته مهم و البته مورد استثنا در این مقطع که کرد سوریه به آن توجه خواهد کرد، دگرگونی ماهوی رویکرد امریکای ترامپ با امریکای پیشاترامپ و اروپاست. در دوران سایکس پیکو و صد سال پس از آن با وجود اولویت منافع ملی در تصمیم‌گیریهای سیاسی غرب، هنوز رگه‌هایی از ایدئولوژی، چه سوسیالیسم یا لیبرال دموکراسی وجود داشت، اما امروزه یگانه معیار تصمیم‌سازی در امریکای ترامپ، منافع و فقط منافع است.دیگر آن دوران گذشت که رهبران کرد فکر می‌کردند با طرح مسٲله حق سرنوشت یا نشان دادن مظلومیت تاریخی سرزمین و مردم خود یا نامگذاری احزابشان به صفات دموکراتیک و احترام به حقوق زنان، غیرمسلمانان و دگرباشان می‌توانند توجه غرب را به سوی خود معطوف کنند. در دکترین ترامپ و حامیانش طالبان و القاعده و نظامهای دیکتاتوری اگر منافع امریکا را بهتر از یک نظام مردمی تٲمین کنند، در اولویت خواهند بود و به سادگی دموکراسی و حقوق بشر به نفع آنان لگدمال خواهدشد. در این چارچوب جدید، رهبران کرد سوریه در برابر یک انتخاب دشوار قرار دارند: یا بر اصول ایدئولوژیک خود مانند مبارزه با امپریالیسم، برادری خلقها و سوسیالیسم آرمانی و موعود پای‌بند بمانند و یا با ترامپ "بیزینس‌من" وارد معامله شوند؛ معامله‌ای که ماهیتش روشن است: روانه کردن ثروت و نفت و گاز خود به امریکا و دفاع از منافع امریکا در سوریه. طبیعی است که آنچه آنان به ترامپ می‌دهند، نباید کمتر از دولت مرکزی سوریه یا ترکیه باشد، چون در این صورت ترامپ با کسی که بیشتر پرداخت کند، معامله خواهد کرد. عین همین موضوع درباره دیگر احزاب کرد سوری مانند ملی‌گرایان و اسلام‌گرایان صادق است. آنان هم چاره‌ای جز انتخاب ندارند: پایبندی به ایدئولوژی و پرنسیپهای اخلاقی یا پذیرش واقعیت ضداخلاقی و ضد انسانی نظام بین‌الملل حاکم.

🔺این واقعیت تلخ، همان چیزی است که رهبران کرد حوزه سایکس پیکو در سده گذشته از اندیشیدن به آن طفره رفته‌اند و به جای شناخت دقیق و انتخاب روش مواجهه با آن همه تلاششان را صرف مقابله با رقیبان ایدئولوژیک در جامعه کردی یا تقابل و تعامل با یاران ایدئولوژیک خود در حکومت و اپوزیسیون مرکزنشین کرده‌اند.

@kurdistanname

کرد و آینده سوریه؛ آیا در سایه سیاه سایکس‌پیکو آینده‌ای هم هست؟(بخش دوم)

✍اسماعیل شمس

🔺در پی اتحاد نامقدس فرانسه و انگلیس و مهر تٲیید روسیه و امریکا بر آن خاورمیانه جدید پس از ۱۹۲۰ شکل گرفت و دولتهای برساخته استعمارگران میراثدار قلمرو عثمانی شدند. معیار اصلی در ایجاد این نظم نو نه دموکراسی و حقوق بشر مورد ادعای غرب و نه واقعیت جغرافیایی، زبانی و مذهبی مردم منطقه؛ بلکه تنها و تنها منافع غرب بود. با پایان عصر استعمار مستقیم و نظامی،استعمارگران همه توان خود را در خدمت سایکس‌پیکوی مقدس قرار دادند و با حمایت از سلطنتهای دست‌نشانده سلطه غیرمستقیم خود بر منطقه را تثبیت کردند. رهبران وابسته حاکم نیز تحت تٲثیر شرایط آن روز جهان با توسل به زور و تحریک احساسات ملی‌ مردم در صدد تحکیم موقعیت خود برآمدند و بخشی از نخبگان کرد را هم جذب خود نمودند.

🔺با وجود این، روند وقایع به دلخواه برندگان سایکس پیکو پیش نرفت و از همان روزهای نخست، خاورمیانه آبستن اعتراض و مبارزه بازندگان این نظم تحمیلی و تلاش برای تغییر آن شد. این مبارزه در دو سطح دولتها و ملتها صورت گرفت. دولتهای ناراضی از سایکس پیکو سه کشور ترکیه، عربستان و مصر بودند. ترکیه که خود را میراثدار سلطنت عثمانی می‌دانست و بازنده اصلی جنگ جهانی اول و نظم سایکس‌پیکویی بود با وجود امتیازات زیادی که در معاهده لوزان دریافت کرد، هرگز زیر بار نظم نوین نرفت و در حال حاضر هم در زیر علم نوعثمانی‌گری در صدد تصاحب قلمرو از دست‌رفته است. خاندان شریف مکه و ناسیونالیستهای عرب نیز که در دوره جنگ جهانی اول فریفته وعده‌ انگلیس برای احیای خلافت عربی شده بودند و به جنگ خلافت ترکی رفتند، از دیگر بازندگان سایکس‌پیکو بودند. تشکیل اتحادیه عرب توسط نزدیکان شریف مکه و بعدها آل سعود در چارچوب این هدف و به امید ایجاد نظم عربی جدید بود. مصر هم که روزگاری مرکز خلافت عباسی بود از دیگر مدعیان رهبری خاورمیانه و احیای نظم عربی محسوب می‌شد. این وضعیت تا پایان جنگ جهانی دوم ادامه یافت. در نتیجه این جنگ انگلیس و فرانسه به حاشیه رفتند و شوروی و امریکا جای آنها را گرفتند. جهان هم بر اساس ایدئولوژی و منافع آنان به دو قطب شرق کمونیستی و غرب امپریالیستی تقسیم شد. نسلی از رهبران جدید خاورمیانه هم که عمدتاً نظامی بودند با شعار مبارزه با استعمار و حمایت شوروی ظهور کردند و از راه انقلاب و کودتا سلطنتهای وابسته به غرب را برانداختند و جمهوری‌های سوسیالیستی ایجاد کردند. با وجود این تحولات عظیم، نظم مقدس سایکس‌پیکویی همچنان باقی ماند و تغییری در مرزهای برآمده از آن رخ نداد. راهبرد غرب برای مقابله با جمهوریهای چپگرا و دستکم تعدیل آنها گسترش نظامهای پادشاهی از طریق اعطای استقلال به شیخ‌نشینهای خلیج فارس بود و به این ترتیب چند دولت پادشاهی جدید کوچک در منطقه به وجود آمدند که امروز به مدعیان جدید قدرت در حوزه سایکس‌پیکو تبدیل شده‌اند.در همین زمان اسرائیل نیز باحمایت غرب پا به صحنه نهاد و آماده رویارویی با جمهوریهای مادام‌العمر سوسیالیست-ناسیونالیست عرب شد.

🔺در سوی دیگر این معادله مردم قرار داشتند. نخستین جریان مردمی که علم مخالفت با نظم دولت-محور سایکس پیکویی را برافراشت، جریان اتحاد اسلام بود که با شعار احیای خلافت اسلامی و در ذیل نهضت فراگیر اخوان المسلمین سازمان یافت. هدف این جریان حذف مرزهای مبتنی بر دولت- ملت و تٲسیس دوباره امت اسلامی بود. هرچند بعدها هسته اصلی اخوان تسلیم اندیشه دولت ملی شد، اما گرایشهای انشعابی آن و برخی نحله‌های افراطی‌تر اسلام سیاسی در قالب جهاد اسلامی، القاعده، داعش و غیره همچنان نظم ملی را به چالش کشیدند و اندیشه امت محور خلافت اسلامی را زنده نگه داشتند.
دومین جریانی که در مرحله نهضت و قیام مدعی انترناسیونالیسم و نفی مرزهای سرزمینی و ملی برآمده از سایکس‌پیکو شد، حرکت چپ بود. چنانکه گفته شد رهبران این جریان هم پس از کسب قدرت همانند اسلامگرایان شعارهای انترناسیونالیستی را رها کردند و به سوسیالیسم سرزمینی و مبتنی بر نظام دولت- ملت پیوستند.
سومین جریان مردمی خاورمیانه حرکت ملی و دموکراتیک بود که کم رمقتر از آن بود که منشٲ تٲثیر جدی در منطقه گردد.

🔺با هر معیاری که سراغ سایکس‌پیکو برویم قطعاً ساکنان کرد قلمرو عثمانی بازنده اصلی آن بودند. هرچند در واپسین سالهای خلافت عثمانی یک جریان ملی و اصیل کردی ظهور کرده و در کنفرانس ورسای هم طرح تٲسیس دولت کرد را در مرده‌ریگ عثمانی مطرح کرده بود، اما با ظهور اسلام سیاسی و چپ در پایتخت دولتهای سایکس‌پیکویی این جریان در حاشیه قرار گرفت و بیشتر جوانان دانشگاهی کرد به اسلام سیاسی و چپ پیوستند. این جوانان بعدها شاخه منطقه‌ای احزاب اسلامی و چپ مرکزنشین را در کردستان تشکیل دادند و همزمان در برابر یکدیگر و نیز حامیان کُرد دولت مرکزی و ملی‌گرایان کرد قرار گرفتند.

@kurdistanname

🔴ما نباید بمیریم رٶیاها بی‌مادر می‌شوند.

✍اسماعیل شمس

🔺دیشب که این یادداشت را می‌نوشتم، با خود گفتم که بهتر آن است، کانال کردستان‌نامه را دریغانامه بنامم، زیرا مدتهاست کار من هم، نظامی‌وار، دریغاگویی برای اهل فکر و اندیشه این دیار شده است: همی گفتم که خاقانی دریغاگوی من باشد/دریغا من شـدم آخر دریغاگوی خـاقانی

🔺از ۲۳دیماه ۱۳۹٨ که دکترجلال(رامان) حاجی‌زاده از میان ما رفت تا ۲۳دی ۱۴۰۳ که دکتر زکریا قادری دار فانی را وداع گفت، دریغاگوی شمار زیادی از جوانان این دیار بوده‌ام، که در اینجا تنها به چهار نفر از آنان اشاره می‌کنم: جلال(رامان) حاجی‌زاده، دکترای اندیشه سیاسی در دانشگاه تربیت مدرس تهران؛ ثریا خدامرادی، دکترای ادیان و عرفان از دانشگاه ارفورت آلمان، حسن(هێرش)امینی، دکترای اپیدمیولوژی در دانشگاه بازل سوئیس و زکریا(هێرش) قادری، دکترای علوم سیاسی در دانشگاه علوم و تحقیقات تهران و متوفای آلمان. این چهار نفر که سه نفر آنان در طول سال گذشته جاودانه شدند، با وجود تفاوت در رشته و اندیشه چند ویژگی مشترک داشتند: نخست همه آنان جوانمرگ شدند و در دهه چهلم عمر خود از دنیا رفتند: رامان حاجی‌زاده در ۴۴ سالگی، ثریا خدامرادی در ۴۶، هێرش امینی در ۴۱ و هێرش قادری در ۴۲ سالگی. دو نفر از آنان اهل سردشت و دو نفر متولد پاوه بودند و هر ۴ نفر از خانواده‌ای محروم برخاسته و با تلاش فردی به مدارج عالی علمی رسیده بودند. سه نفر از آنان نام اولیه خود را کنار گذاشتند و به‌جای نامهای عربی جلال، حسن و زکریا بە ترتیب اسامی کردی ڕامان(اندیشه)، هێرش(یورش) و هێرش را برگزیدند. 

🔺غیر از این چند ویژگی مشابه صوری، دیگر ویژگی مشترک آنان تولد دوباره بود. همه ما یک بار با صفات زبانی، دینی و فرهنگی انتسابی به دنیا می‌آییم و بیشتر با همان صفات از دنیا می‌رویم، اما هستند کسانی که در برابر آنچه از پدران و مادران زیستی و فکری خود گرفته‌اند، علامت سٶال قرار می‌دهند و این، آغاز فرایندی است که گاه به تولدی دیگر می‌انجامد. تولد دوباره و قرارگرفتن در برابر وضع موجود کار هرکسی نیست، زیرا انواع رنجها و محنتها را نه تنها از  مخالفان، که از نزدیکان و دوستان و معلمان و شاگردان متوجه فرد می‌کند؛ به‌نوعی که حتی در کوچه و محله و روستا و شهر خود نیز احساس غریبگی می‌نماید. 

🔺این ۴ نفر کمابیش نمونه‌ای از تولد دوباره در فضای فرهنگی کردستان بودند.با دریغ و افسوس باید گفت که آنان افزون بر عوامل بیرونی درگیر رنجی شدند که نتیجه انتخاب سخت خودشان بود. این انتخاب سخت تنها فعالیت سیاسی و نقد ایدئولوژی رسمی نبود(مانند دکتر زکریا)، بلکه فراتر از آن درافتادن با سنت‌های سفت و سخت حاکم برجامعه کردی بود. کسی که فعال سیاسی و حزبی است، معمولاً سخت‌جان هم می‌شود و قدرت تاب‌آوری‌اش بالا می‌رود، اما یک اندیشمند، چنین نیست؛ زیرا او بیشتر از آنکه دل‌بسته یک ایدئولوژی، یک حزب، یک جریان و حتی اندیشه قبلی خود باشد،شیدای تولیدات فکری جدیدش است. تفاوت اندیشمند با فعالان حزبی یا شیفتگان ایدئولوژی این است که اندیشمند تعهد به یک اندیشه ثابت را مرگ تدریجی می‌داند و با نقد گذشته و کشف اندیشه نو سرزنده می‌شود، اما فعال حزبی و ایدئولوژیک، سفت و سخت به باورهای پیشین خود می‌چسپد و نقد آنها را مساوی مرگ می‌داند.

🔺از سوی دیگر، فعالان حزبی، سیاسی و ایدئولوژیک که اصل را ثبات در اندیشه و عمل قرار داده‌اند، هیچگاه تنها نیستند و همیشه حلقه‌ای از مرید و مراد و همفکر را در کنار خود دارند، اما اندیشمندان دغدغه‌مند همیشه تنهایند، زیرا به هیچ چیز و هیچ کس ارادت ندارند و هر آن ممکن است منتقد چیزی شوند که تا دیروز دلبسته آن بوده‌اند. این کار به معنای ابن‌الوقت بودن یا نان به نرخ روز خوردن نیست، بلکه تعهد به اندیشه و ترجیح حقیقت بر مصلحت و منفعت است. اندیشمند، مجیزگوی هیچ حزب و ایدئولوژی و شخصیتی نیست؛ نه خود را می‌فروشد و نه کسی طالب خرید اوست، بنابراین اندیشمند راستین و دغدغه‌مند در کنار تنهایی فکری باید با فقر و نداری هم دست و پنجه نرم کند. اندیشمند حتی با دانشمند یا هنرمند هم متفاوت است، زیرا آنان به شرط پرهیز از اندیشه‌ورزی انتقادی هرجا روند، قدر می‌بینند و بر صدر می‌نشینند،اما اندیشمند دغدغه‌مند جز برای جمعی اندک همیشه در حاشیه و دور از دیده است. درد و دریغ بزرگ‌تر آن است که اندیشمند بعد از مرگ دیده می‌شود و برخی از ما که هیچگاه دغدغه زندگی، رنج تنهایی و غربت روح او را نداشته‌ایم، به محض مرگ غریبانه او دریغاگویش می‌شویم.

🔺این یادداشت به منزله همدلی با اندیشه این چهار جوان سفرکرده نیست، که حتماً بر بخشی از آن نقد وارد است، بلکه دفاع از اصل "اندیشیدن" و [نه یک اندیشه خاص] در جامعه کردی است که این روزها بسیار سخت و پرهزینه‌ شده است.

🔺عنوان یادداشت، نام مجموعه شعری از سید علی صالحی، شاعر معاصر است.

@kurdistanname

کرد و آینده سوریه؛ آیا در سایه سیاه سایکس‌پیکو آینده‌ای هم هست؟(بخش اول)

✍اسماعیل شمس

🔺این روزها بازار تحلیل درباره آینده سوریه داغ است و در آن همه نوع نظری را می‌توان دید و شنید. در این ترافیک تحلیل سیاسی و مذهبی شاید جای یک نگاه تاریخی خالی باشد. برخلاف تصور عمومی تاریخ تنها علم گذشته نیست، بلکه کار اصلی و اساسی تاریخ، بررسی روندها و فرایندی است که جامعه را در یک مکان و زمان خاص به لحظه کنونی رسانده است. در چارچوب این تعریف شاید مورخان بیشتر از بقیه صلاحیت این را داشته باشند که درباره تحولات روز سخن بگویند و آنها را از منظر تاریخی بررسی نمایند.

🔺نمی‌خواهم به دوردستهای تاریخ شام برگردم و سوریه امروزی را از منظر تٲسیس خلافت اموی توسط خاندان ابوسفیان در این سرزمین و آنچه که میان آنان و علویان رخ داد و تا امروز میان میراثداران هر دو سو ادامه دارد، بررسی کنم، بلکه مبنای بحثم را تنها قرارداد سایکس پیکو در ۱۰٨ سال پیش قرار می‌دهم. اگر نیم نگاهی به نقشه جهان در یکصد سال پیش بیندازید و بر خاورمیانه زوم کنید، جز نام سه کشور عثمانی، ایران(پرشیا) و مصر نام هیچ کشور دیگری در آن نمی‌بینید؛چون اساساً کشور دیگری در این منطقه که به شکل رسمی عضوی از نظام بین الملل آن روز باشد، وجود خارجی ندارد. شاید تعجب کنید، اما در هیچ سند رسمی بین‌المللی و هیچ نقشه جهانی نام کشورهای بزرگ امروز منطقه مانند ترکیه، عربستان، عراق، سوریه تا اسرائیل، قطر، اردن و امارات هم پیدا نمی‌شود، چه رسد به دولتهای کوچک ساحل خلیج فارس در جنوب و دریای خزر در شمال.
اجازه بفرمایید ماجرای قبل و بعد تٱسیس این دولتها را که بیشتر شبیه داستانی تخیلی است، با هم مرور کنیم.

🔺آغاز جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۴ و پیوستن کشور عثمانی به آلمان در رویارویی با انگلیس، فرانسه و روسیه یک نقطه عطف تاریخی است که نه تنها نقشه جهان را تغییر داد، بلکه مسبب وقایعی شد که تاکنون در خاورمیانه جریان دارند. فرانسه و انگلیس با رضایت روسیه در بهار ۱۹۱۶/١٢٩٥  موافقت‌نامه‌ سایکس‌پیکو را امضا کردند که بر اساس آن قلمرو خلافت عثمانی میان آنان تقسیم شد. با شکست آلمان و عثمانی در جنگ، نقشه سایکس‌ و پیکو مبنای ساختن خاورمیانه جدید شد. عثمانی به عنوان همسایه غرب باید تجزیه و به دولتهای کوچکی تقسیم می‌شدکه دیگر هرگز نتوانند منافع چشم آبی‌ها را تهدید کنند، بنابراین بخش اعظم عثمانی مستعمره انگلیس؛ و سرزمین شام و لبنان هم تحت الحمایه فرانسه شدند. پس از آن فرایند دولت‌سازی و ملت‌سازی جعلی و ساختگی بر اساس منافع استعمارگران غربی و بدون رضایت و حتی آگاهی مردم منطقه آغاز شد. انگلیس دولتهایی به نام عراق و اردن تشکیل داد و چون می‌خواست حجاز را به آل سعود بسپارد، دو فرزند شریف حسین، امیر حجاز را به نامهای عبدالله و فیصل پادشاه آن دو کشور کرد. در فلسطین هم که قرار بود دولت اسرائیل را شکل دهند با کمبود ملت روبرو شدند، بنابراین یهودیان را از دهها کشور دور و نزدیک با زبانها و فرهنگهای متفاوت به فلسطین بردند تا آنجا هم دولت ملت اختراعی اسرائیل را تٲسیس کنند. در سالهای بعد فرایند تبدیل قبیله به ملت در مستعمرات انگلیس ادامه یافت و آل ثانی و آل نهیان و آل سعود و دیگر قبایل منطقه هریک در چند صد کیلومتر سرزمین قبیله خود صاحب دولت‌ملت شدند. نکته مهم دولت‌سازیها این بود که برخلاف غرب اجازه ندادند در هیچ یک از این کشورها نظام دموکراتیک تٲسیس شود و بدون استثنا حکومت همه، پادشاهی یا نظام استبدادی شد و در نهادهای بین‌المللی ساخت خودشان هم به رسمیت شناخته شدند. در این میان تنها دو کشور ایران و عثمانی بودند که در آغاز سده بیستم به حکومت مشروطه یا قانونی تبدیل شده بودند که آن دو هم به کارگردانی استعمارگران غربی ساقط شدند.خلافت عثمانی در سال ۱۹۲۴ لغو و جمهوری ترکیه- بخوانید دیکتاتوری آتاتورک- در هسته اصلی جغرافیای آن جایش را گرفت. در ایران هم نظام سلطنت مشروطه قاجار که پادشاهش احمدشاه به امضای قرارداد ۱۹۱۹ که نوعی استعمار قانونی ایران توسط انگلیس بود، تن‌نداده بود با یک کودتای انگلیسی منقرض و رضاخان در ۱۹۲۵ جای او را گرفت. بنابراین در خاورمیانه نوین دیگر هیچ نظام مشروطه و دموکراتیکی باقی نماند و تمام حاکمانش پادشاهان قلدر و مستبدی شدند که با حمایت استعمارگران غربی سرنوشت مردم را به دست گرفتند.

🔺در طول صد سال اخیر حرکتهای مردمی در قالب سه اندیشه ملی و دموکراتیک، سوسیالیستی و چپ؛ و اسلام سیاسی در برابر این دولتهای ضد مردمی و ساخته استعمارگران شکل گرفته‌اند که در جاهایی سرکوب و جاهایی دیگر پیروز شده‌اند،اما یک چیز ثابت مانده است: استعمارگران غرب، نظم سایکس‌پیکویی را به مثابه کتاب مقدس پنداشته و با همه وجود پاسدار آن بوده‌اند و در هرجایی و هر زمانی که یک حرکت ملی یا دولتی علیه آن برخاسته‌ است، به شدت در مقابل آن ایستاده‌اند.

@kurdistanname

📚کرد، بومی و ساکن چندهزار ساله آذربایجان است.

  ✍️اسماعیل شمس

🔺در این یادداشت به نوشته‌های ارمنی و گرجی و رومی درباره سکونت کردان از دوران باستان در آذربایجان و اران نمی‌پردازم و بحث را از منابع دوران فتوحات اسلامی آغاز می‌کنم که برای همگان قابل دسترس هستند. به نوشته بلاذری در سال ۲۲ قمری والی ساسانی آذربایجان با حذيفه، فرمانده عرب مسلمان صلح كرد و  ٨۰۰ هزار درهم به او داد. در برابر آن، حذیفه متعهد شد که مسلمانان، كسی از مردم آذربايجان را نكشند و اسير نكنند و آتشكده‌ای را ويران نسازند و به اكراد بَلاسجان [بلاشگان- دشتی واقع در دو سوی رود ارس و جنوب رود کر] و سبلان و ميان‌رودان[ ناحیه واقع بین رود کر و ارس، نگاه کنید به معجم البلدان یاقوت] تعرض نكنند و مردم شيز را از رقص و انجام آيين هايشان در جشنها باز ندارند(بلاذری، ص۳۴۴).در همین زمان یکی از دروازه‌های بردعه «باب‌الاکراد» ‌نام داشت(اصطخری، 183، 187) که خود ناظر بر حضور کردان در این منطقه بود. بردعه در نزدیک شوشی کنونی و همان جایی است که پس از حمله مغول نامش به قره‌باغ تغییر یافت. نام رودخانه ساحل دوین نیز که به ارس می ریخت، «نهرالاکراد» یا رود کرد بود(بلاذری، 199).به نوشته مقدسی، جغرافیدان سدۀ 4 ق شهر قندریه در نزدیک مراغه توسط کردها ساخته شده بود.اطراف دریاچۀ اورمیه نیز«وادی کرد» نامیده می‌شد. ابن حوقل، جغرافیدانان سدۀ 4 ق نیز به سکونت هذبانیان کرد در اورمیه و مراغه اشاره کرده است.

🔺 روادیان و شدادیان کرد از سدۀ 4ق دو حکومت کوچک در آذربایجان و اران به مرکزیت تبریز و گنجه ایجاد کردند که تا تهاجم ترکمانان سلجوقی دوام آوردند. نخستین فرمانروای آنان دیسم بن ابراهیم کردی بود که در سال ۳۲۵ق با بیرون راندن اعراب، بر آذربایجان و اران حاکم شد. پس از قتل او توسط سلاریان دیلمی در سال ۳۴۶ق جانشینانش دیلمیان را از حکومت آذربایجان کنار نهادند و قدرت روادیان را احیا کردند. گروهی دیگر از روادیان به نام شدادیان بر اران حاکم شدند. سکه‌های زیادی از سال 393ق تا 405ق در اورمیه و مراغه به نام ابوالهیجا محمد بن حسین روادی(مملان) ضرب شده‌ اند. پس از او فرزندش وهسودان حاکم روادیان شد و بیش از ۴۰ سال بر آذربایجان حکومت کرد. در زمان او، خواهرزاده‌اش ابوالهیجا فرزند ربیب‌الدوله، رئیس طایفه کرد هذبانی حاکم اورمیه بود. در زمان او ترکان اوغوز[غز] به فرماندهی بوقا، کوکتاش، منصور و دانا به آذربایجان حمله کردند. به نوشتۀ ابن اثیر، غزها در سال 429ق/1038م در حمله به مراغه مسجد جامع را سوزاندند و شمار زیادی از عامه مردم و کردهای هذبانی را کشتند. وهسودان روادی و ابوالهیجا هذبانی به اتفاق یکدیگر به غزها حمله کردند و آنان را بیرون راندند. شرح جنگ با غزها در دیوان قطران تبریزی، شاعر دربار روادیان هم به صورت شعر آمده است. چندی بعد غزها به اورمیه و مناطق اطراف آن برگشتند. کردهای هذبانی به فرماندهی ابوالهیجا که از اعمال ناپسندشان به ستوه آمده بودند، بار دیگر به مقابله آنان شتافتند؛ ابوالهیجا پس از چند جنگ پیاپی سرانجام در سال 432ق غزها را تعقیب و از اورمیه و مراغه بیرون کرد. او در پاسخ به پیام تبریک قرواش عقیلی، فرمانروای موصل به مناسبت شکست غزها به او نوشت: «این، شگفت انگیز است؛ هنگامی که غزها از سرزمین من (اورمیه) گذشتند، به روی پلی ایستادم که آنان ناگزیر بودند از روی آن بگذرند و کسی را گماشتم که آنها را بشمارد؛ تعدادشان بالغ بر سی هزار نفر بود. وقتی که آنان پس از شکست در موصل به اورمیه بازگشتند، تعدادشان به پنج هزار نفر هم نمی‌رسید. با تضعیف سلجوقیان، احمدیل کردی نوه وهسودان روادی توانست حکومت روادیان کرد را در شهر مراغه احیا کند که به نام او به (احمدیلیان) شهرت یافت(نک: مقاله احمدیلیان، نوشته دکتر عباس زریاب خویی در دائرة المعارف بزرگ اسلامی)

🔺در منابع تاریخی از عارف مشهوری به نام ابوبكر حسین بن علی بن یزدانیار کردی ارموی(وفات: 333ق/945م) نام برده شده است. درهمین زمان از صوفی بزرگی به نام شیخ بن صوفی کردی ارموی و نیز شیخ موسى بن عبد اللّه كردی‏ ارموی هم یاد شده است که شاگرد ابن یزدانیار بود. پاره ای منابع هم حسن بن محمد بن حسن اُرموی مشهور به حُسامُ‌‎الدّینِ چَلَبی از یاران مولوی را کرد و نواده ابن یزدانیار دانسته‌اند.

🔺و سخن آخر خطاب به دوستان تاریخنگار آذربایجانی‌ام است. من از کاسبکاران سیاسی و قوم‌گرایان فاشیستی که تحت تٲثیر پان ترکیسم وارداتی یا به خاطر منافع شخصی و خوشآمد اربابان خارجی بر آتش تنوراختلافات تباری و مذهبی میان ترک و کرد در آذربایجان می‌دمند، انتظار ندارم که حقایق تاریخی را بپذیرند و دست از مهاجر خواندن کردان بردارند، اما از شما که آگاه بر منابع تاریخی هستید، می‌خواهم که با نشراین حقایق مانع گسترش تفرقه و کشمکش میان مردم و تحقق آرزوی دیرین دشمنان این آب و خاک شوید.

@kurdistanname

🔴از این کریم تا آن کریم

به بهانه انتخاب عبدالکریم حسین‌زاده به معاونت ریاست‌جمهوری

✍ اسماعیل شمس

"خلاصه امروز ریاست نظمیه که به غلط آن را وزارت نظمیه گفته‌اند با کریم آقا مختارالسلطنه است، اما مختارالسلطنه طوری کفایت و درستی به خرج داده که این ریاست را بالاتر از رتبه وزارت ساخته و خود او مستقل شده اعتنا به امر و نهی حکومت[آصف‌الدوله، حاکم تهران] ندارد. خود او در امر نرخ بازار و گرفتن اشرار و رسیدگی به تنازع اهل شهر در هر ملک رسیدگی می‌کند و خوب هم از عهده برمی‌آید"(افضل‌الملک، ۲۹۴).

🔺انتخاب عبدالکریم حسین زاده به معاونتی که گویا قبای آن برای نخستین بار به خاطر او دوخته شده بود، واکنشهای مختلفی را در جامعه برانگیخت. گروهی آن را نشان‌دهنده وفای به عهد رئیس‌جمهور در گزینش اهل سنت به مشاغل کلان کشوری دانستند و ستودند. برخی نیز با ذکر خلق‌الساعه بودن این معاونت و تبدیل آن از دفتر مناطق محروم در نهاد ریاست‌جمهوری به معاونت، بدون حق رٲی در کابینه، آن را اقدامی سمبلیک و ناکافی پنداشتند. نگارنده در این یادداشت کاری به سویه‌های سیاسی این انتصاب ندارد، بلکه می‌خواهد با رویکردی تاریخی به آن بپردازد، اما پیش از آن سه نکته مهم را متذکر می‌شود: نخست؛ توزیع مناصب بر اساس قومیت و مذهب هیچ جایگاهی در دولتمداری مدرن ندارد و ای کاش روزی برسد که در این کشور هم افراد به مثابه شهروندان صاحب‌حق و بر اساس شایستگی‌های ذاتی و نه تعلقات مذهبی و ... صاحب مناصب شوند. دوم؛ نگارنده پیش از انتخابات در این کانال نوشته بود که اگر قرار است رفع تبعیض یا تبعیض مثبت در مورد مناطق محروم اهل سنت صورت گیرد، ای کاش در گام نخست، نه در قالب انتخاب افرادی از آنان در پستهای کلان، بلکه به صورت انجام حداقل سه کار اورژانسی در این مناطق تحقق پذیرد. سوم؛ ترکیب "کرد سنی "یا "کرد و اهل سنت" نادرست است و ای کاش دیگر به این شکل در ادبیات رسمی به کار نرود.

🔺بحث را با این کریم(عبدالکریم حسین‌زاده) شروع کردم تا به آن کریم(کریم خان مختارالسلطنه) برسم.
مختارالسلطنه از کردهای بانه و به قولی پاوه در سال ۱۲٨۲ق/١٨٦٥ و در زمان ناصرالدین‌شاه با لقب میرپنج وارد نظام شد و به سبب انتظام بخشیدن به قشون نظمیه(پلیس) و به ویژه در دوره خدمتش در اصفهان به منظم‌السلطنه معروف گردید. ورود مختارالسلطنه به دستگاه سیاسی و اداری قاجاریه در زمانی صورت گرفت که عزیزخان مکری سالهای آخر خدمت خود را در مقام حاکم آذربایجان و در سمت پیشکار و مربی مظفرالدین ولیعهد در تبریز سپری می‌کرد. عزیزخان در زمان قدرت خود شخص دوم مملکت پس از ناصرالدین شاه و فرمانده کل قشون شاهی و رئیس دارالفنون(نخستین دانشگاه جدید ایران) و بسیاری مناصب دیگر بود. حضور رجال کرد در مناصب بالای حکومت قاجار تنها محدود به این دو نفر نبود، بلکه شمار زیادی از آنان بدون توجه به مذهبشان وارد سیستم شده بودند. پولاک در سفرنامه‌­اش درباره علل اصرار ناصرالدین شاه به حضور کردها در حکومتش می‌نویسد:
«آنها [مردم کرد]، در کارهایشان به­ صراحت و شرافت شهره‌­اند، به ­همین دلیل شاه فعلی [ناصرالدین­‌شاه]، حفاظت شخص خود و خانواده‌­اش را به یک سپاهی کُرد به نام آجودان‌باشی عزیزخان سپرده است، زیرا دیگر می‌­تواند اطمینان کامل داشته باشد که وی در هر احوالی در کنارش خواهد بود.» (سفرنامه پولاک،  ص24).
🔺نقشی را که عزیزخان مکری برای ناصرالدین شاه ایفا کرد، مختارالسلطنه هم برای مظفرالدین شاه تکرار نمود. او که در اواخر حکومت ناصری به همراه هیٲتی برای تسلیت فوت امپراتور روسیه و تهنیت جلوس نیکلای دوم عازم روسیه شده بود، پس از برگشت حاکم گرگان و سپس سمنان و دامغان شد. در دوران حکومت مظفرالدین شاه در سال ١٣١٥ق/١٨٩٧م برای تبریک شصتمین سال سلطنت ملکه ویکتوریا به لندن رفت و پس از بازگشت، همزمان به وزارت نظمیه(شهربانی) و بلدیه(شهرداری) تهران منصوب گردید. کار استقبال از مقامات خارجی در سفر به تهران هم به عهده او بود. اقدامات او در تهران با استقبال مردم و تعریف و تمجید تاریخنگاران همراه شد و نامش به فولکلور مردم تهران راه یافت. ضرب‌المثل "ماست را کیسه کردن"  یادگار برخورد مختارالسلطنه با کم‌فروشان و متقلبان بود. سرانجام او در مقام وزیر نظمیه و شهردار تهران در وبای بزرگ ۱۳۲۱ق/ ۱۲٨۲ش در حالی که همه مسئولان از تهران فرار کرده بودند، در شهر ماند و در حال خدمت به بیماران وبایی درگذشت. در یکی از اسناد موجود آمده که او "لازمه اهتمام و مراقبت را نموده است و تا سالها اسمش باقی خواهد ماند". نام یک پارک و خیابان مختاری در محله امیریه تهران به یاد مختارالسلطنه است. قبر او هم در گورستان ابن بابویه شهر ری قرار دارد.

@kurdistanname