دکتر هادی خانیکی

در باب تسلای اجتماعی

یادداشت دکتر هادی خانیکی در شماره ۵٩٩١ روزنامه اعتماد | ٧ اسفند ١۴٠٣


گر خون تازه مي‌رود از ريش اهل دل
ديدار دوستان كه ببينند مرهم است      سعدی

1- ديروز آغاز دومين دور درمان بيماري سرطان همسرم بود. در اين دوره كه طي فرآيند آنكلولوژي است،‌ راهبري درمان پرتودرماني به عهده دوست طبيب و حكيم دكتر پيام آزاده است كه دوازده دوره شيمي‌درماني سنگين و طولاني مرا پيش و پس از جراحي با دلسوزي و درايت به فرجام رسانید. آنچه من از رويارويي درماني با دكتر آزاده آموختم و اكنون همسرم هم شريك جديد همين تجربه شده است، ورود به منظومه سه‌گانه «گفت‌وگو»، «اميد» و «صراحت» در هم‌فهمي بيماري و سامان دادن «درمان مشاركتي» است.
2- ابتلا به بيماري‌هاي سخت در ميانه دردهاي جانكاهي كه جامعه با آنها روبه‌روست، رنجي مضاعف دارد. براي من با ديدن اين همه رنج معيشت و بي‌قراري و بي‌پناهي و هراس كه در نزديك و دور محل زندگي و كار و كنش مدني و سياسي، «جهان زيست سرطاني» گويي «خانه امن» است. فضاهاي ذهني و عيني و مجازي و واقعي بي‌شباهت به «وضعيت ترومايي» نيست. جامعه ترومايي به جامعه‌اي اطلاق مي‌شود كه مدام درگير با مسائل و تنگناها و بحران‌هاي فزاينده و درهم تنيده است و به آن سبب دچار گسيختگي‌هاي رواني، اجتماعي، اقتصادي، سياسي و ارتباطی مي‌شود. در وضعيت ترومایی، رنج جانگدازتر، امید به بهبود كمرنگ‌تر و افق آينده ناگشوده‌تر به چشم مي‌آيد. 
3- هفته پيش در چهاردهمين همايش «روان و رسانه» من به طرح موضوع «تسلاي اجتماعي، رسانه و ارتباطات» پرداختم كه ناظر بر همين زیسته‌هاي فردي و اجتماعي‌ام در وضعيتي اينچنيني است. تسلاي اجتماعي مفهومي است كه در شرايط بحران و تروما به عنوان يكي از مهم‌ترين عوامل ترميم رواني و عاطفي افراد و جامعه عمل مي‌كند. تسلاي اجتماعي به معناي حمايت و آرامشي است كه افراد از طريق ارتباطات و تعاملات اجتماعي در شرايط دشوار و يا پاترومائيك (ضربه‌زا) دريافت مي‌كنند. در بيماري‌هاي سخت نظير سرطان، آثار اين كنش اجتماعي تسلابخش را در كاهش رنج‌ديدگي‌ها، بي‌قراري‌ها و نگراني‌ها با وضوح بيشتري مي‌توان ديد. 
«تسلاي اجتماعي» به «توانش ارتباطي» مي‌انجامد و «توانش ارتباطي» به خلق اين حس كه بيمار و خانواده او تنها نيستند و چشم‌هاي منتظري براي سلامت و حيات آنان وجود دارند. پزشكان و شبكه درمان، نهادهاي مدني و شبكه‌هاي خيرخواهي خانواده و شبكه‌هاي ارتباطي در صف اول تسلاگري اجتماعي قرار دارند.
4- اروين يالوم، روان‌درمانگر هستي‌گرا و نويسنده برجسته آمريكايي در كتاب ارزنده «روان درماني اگزيستانسيال» كه با ترجمه خوب خانم دكتر سپيده حبيب منتشر شده است به برخي رنج‌هاي وجودي، رواني و اجتماعي اشاره مي‌كند كه در شرايط بحراني نظير بيماري‌هاي سخت  يا وضعيت ترومايي جامعه تشديد مي‌شوند، در اين ميان چهار رنج برجسته است:
«رنج از مرگ» به معناي آگاهي از فناپذيري كه اضطراب برآمده از آن در بيماري‌ها و بحران‌ها شدت مي‌يابد.
«رنج از تنهايي» كه انسان را به بنيادي‌ترين سطح وجودي خود يعني تنهايي سوق مي‌دهد و در متن بيماري و بحران آشكارتر مي‌كند.
«رنج از بي‌معنايي» كه در مواجهه با بيماري‌ها و بحران‌ها به پيدايش و رشد حس بي‌ثمري و سرباربودگي مي‌انجامد.
«رنج از آزادي و مسووليت» كه در بيماري و بحران امكان برخورداري از آزادي در انتخاب و مسووليت برآمده از آن را در مخاطره قرار مي‌دهد.
به واقعي‌تر شدن اين رنج‌ها در ابتلاي به سرطان و بيماري‌هاي سخت ديگر بايد به جد وقع نهاد.
5- زيسته من از سرطان و هم سخني با همسر و دوستاني كه به اين وادي وارد شده‌اند نشان مي‌دهد كه وجه مدني «تسلاي اجتماعي» به ويژه در وضعيتي كه وجه رسمي آن دچار ناكارآمدي است، افق‌گشا و اميدآفرين است. تسلاي اجتماعي با فراهم آوردن بستري براي گفت‌وگو و همدلي مي‌تواند پناه باشد و پناهگاه بسازد و روايت درد و همدردي، رنج و تاب‌آوري و اميد و بهبود شود.
تسلاي اجتماعي با تقويت شبكه‌هاي ارتباطي و همبستگي‌هاي جديد اجتماعي افراد را در فهم و پذيرش مسائل هستي‌شناسانه و اجتماعي و انساني توانمند مي‌كند. صداي ياري خدا هم در اين فرآيند بهتر شنيده مي‌شود و بيماري پنجره‌اي به سوي بهتر ديدن افق هستي و جهان انساني باز مي‌كند.

🆔 @HadiKhaniki

ما ایوب نبودیم

یادداشت دکتر هادی خانیکی در شماره۵٩٧۶ روزنامه اعتماد | ١٨ بهمن ١۴٠٣


زان يار دلنوازم شكری است با شكايت
گر نكته‌دان عشقی بشنو تو اين حكايت
حافظ


1- همسرم كه هفته پيش خبر ابتلايش را به بيماري سرطان سينه اعلام كردم، ديروز در معرض جراحی قرار گرفت و به سرطانيان تحت درمان پيوست. خندان و شكيبا و بي‌هراس به اتاق عمل رفت و چهار ساعت بعد صبور و آرام و بی‌ناله به ميان ما برگشت. بيماری‌های سخت برای انسان به مثابه يادند و يادآور كه می‌آيند تا ببينيم و بدانيم. كه نه. خود در خانه‌ای امن ساكنيم و نه ديگران در دنيايی بي‌رنج مقيم‌اند. «مای امن» و آنهای بي‌رنج در جامعه افسانه‌اند و بايد با وقوف به اين حقيقت امروز به رنج‌های بی‌شمار مردمی انديشيد كه به گفته قيصر امين‌پور « درد نام ديگر آنهاست.»

2- من از امروز در برابر كسی كه زندگی پرتلاطم مرا از سال‌هاي دور و حيات طوفانی و سرطانی مرا در اين سال‌های نزديک به نيكويی محافظت كرده است، بيشتر عهده‌دار مراقبت شده‌ام. مراقبت نه به معنای مقابله به مثل و جبران خدمات بی‌چشمداشت، بلكه به معنای خلق دنيای بين‌الاذهانی و بين‌العينی ديگری ميان واقعيت درد و بيماری و حقيقت اميد و تاب‌آوری سرطان در جان و تن انسان‌های متفاوت به گونه‌های متفاوت عمل می‌كند و گاه موهبتی می‌شود برای طلب جهانی متفاوت و آميخته به شفقت و مراقبت. خانم نفيسه مرشد‌زاده در مقدمه كتاب خواندنی «ما ايوب نبوديم» كه به همت خانم فاطمه ستوده، سيزده گزارش مستند را از مواجهه با مراقبت از ديگری به زيبایی روايت كرده است، اين وجه از مراقبت را به خوبی ترسيم می‌كند: در مراقبت، چيزهاي ظريفی از دست می‌روند، مثل همين سكوت يا كلمه‌های تازه و چيزهای ظريفی به دست می‌آيند كه گاهی حتی اسم هم ندارند. به دست‌آمده‌ها و از دست‌رفته‌ها مراقبت بيشترشان نامریی و ديرياب هستند. شبيه كانی‌های زيرزمينی كند و ناملموس، در بستر ساليان شكل می‌گيرند… گفتن قصه‌های پنهان راحت نيست… رنگ باختن هويت مستقل مراقبت فقط يکی از پيچيدگی‌های ماجراست. شبيه هر وضعيت ديگری كه به انسان در حياتش مربوط می‌شود، مراقبت هم هزار روی تاريک و روشن دارد… مراقب ميانجی دو جهان است. جهان مردمان رنج ديده و جهان عافيت‌انديشان فراموشكار.

3- خانم سوزان سانتاگ نويسنده هنرمند و كنشگر منتقد سياسی كه زيست سرطانی را با تجربه سرطان سينه آغاز كرد و پس از آن دو بار ديگر نيز به انواع سخت‌تر آن مبتلا شد، بيماری را نيمه تاریک زندگی می‌داند و بيماری سرطان را گرفتار در دام استعاره و رازوارگی. به تعبير او بسيار دشوار بتوان در قلمرو بيماران اقامت گزيد و اسير پيشداوری‌هایی از جنس استعاره‌های فاحش نبود كه مناظر اين سرزمين را پوشانده‌اند. سرطان سينه در زنان بيشتر به دام اين دست استعاره‌ها و كليشه‌ها و انگ‌ها می‌افتد و در فرهنگ مذكر زنان مظلوم را مظلوم‌تر می‌كند. روزهای سختی كه در سال پيش در زيرزمين بخش شيمی‌درمانی بيمارستان پارس همنشين سرطان بودم، با ديدن زنان جوانی، سخت‌تر می‌گذراندم كه مدام در انديشه پنهان كردن بيماری سرطان سينه خويش از همسران‌شان بودند تا مبادا گرفتار طلاق آنان يا زخم‌زبان ديگران نشوند. سانتاگ در چنين مواقع و مواردی از دلسوزی بيزار است و ترحم را حسی سست و نابجا می‌داند كه تنها زمانی به درد می‌خورد كه تبديل به حركت شود. ما نمی‌توانيم در تماشای رنج ديگران متوقف شويم و بی‌تفاوت بمانيم. سرطان پستان امروز شايع‌ترين سرطان در ميان زنان ايرانی است كه حدود 25 تا 30 درصد از كل ابتلائات را به خود اختصاص داده است. وضعيت معيشتی و غذایی مردم و فقر و نابرابری آنان و آلودگی‌‌های فزاينده زيست‌محيطی در ايران، زنان ايرانی را در برابر اين بيماری آسيب‌پذيرتر كرده است. در باب درد و رنجی كه به سراغ زنان ما آمده است و می‌آيد در سطوح حكمرانی و كنشگری مدنی همدرد و هم‌مساله و همراه شويم.

متن کامل

🆔 @HadiKhaniki

به استقبال ناخوانده‌ها
یادداشت دکتر هادی خانیكی در شماره ۵۹۶۸ روزنامه اعتماد | دوشنبه ۸ بهمن ۱۴۰۳


تا شدم حلقه به گوش در میخانه عشق
هر دم از نو غمی آید به مبارك بادم
حافظ

۱) از ۱۴ فروردین ۱۴۰۱ كه روشن شد سرطان پانكراس ناخوانده به مهمانی من آمده است، تاكنون تلاش كرده‌ام كه فهم و رویارویی‌ام را با زندگی در پرتو این هم‌نشینی بازخوانی و بازآفرینی كنم. جهان زیست سرطانی و پساسرطانی دنیایی دیگر است؛ دنیایی كه هر گوشه و هر لحظه‌اش معنایی متفاوت با ایام آرام و به روال دارد. در این یك و نیم سال تا آنجا كه توانستم از این مواجهه نوشتم و گفتم كه مجموعه «به روزنامه ایام» در روزنامه اعتماد بخشی از آن سرطان‌نوشته‌هاست و اكنون در حال انتشار مستقل آن هستم.

۲) مدتی این مثنوی تأخیر شد و طبیعتاً سرشت بهبودی و پرتاب‌شدگی به زندگی متعارف هم مایه غفلت از آن نوع زیستن و تأخیر در نوشتن شد. دیروز آقای بیک از روزنامه اعتماد خواسته احیای آن ستون را داشت؛ پذیرفتم كه موضوعی بیابم و سعی کنم دردنوشته‌هایی را از همان سنخ و البته با جان‌مایه امید به‌صورت منظم به دست چاپ بسپارم.

۳) به دنبال ناخوانده‌ای بودم كه همین روزها از راه رسیده بود؛ تنها رضایت میزبان را می‌خواستم كه این هم‌نشینی و همزیستی را بهانه نوشتن دوباره كنم كه حاصل شد. همسرم كه همیشه همراهم بوده و هست در همین روزها همدرد من هم شده است. روشن شد او كه مثل من و بسیاری از نزدیكان و آشنایان دور و نزدیك هنوز داغدار مرگ برادرزاده جوانش سهیل ابوفاضلی است، میزبان سرطان شده است.
موضوع را دوباره با او در میان گذاشتم و او جز لبخند و رضایت چیزی نداشت. دیروز با هم سفر درد و درمان را آغاز كردیم، باز شنبه‌شب و مطب دكتر پیام آزاده، ‌دوست آنكولوژیست و دردشناس و درمانگر. شب سرد زمستان و سفر دونفره به همان كوچه و مكانی كه در ۱۴ فروردین ۱۴۰۱ با هم رفتیم. این بار او بیمار جدید بود و من همراه بیمار؛ جاها و نقش‌ها عوض شده بود، آن بار او سخن صریح پزشك را درباره بیماری من شنید و دم برنیاورد و در همه‌جا به‌جای من درد كشید و صبر ورزید و این بار نوبت من بود كه این بار را به دوش بگیرم. او لحظه‌ای غافل نشد و از هیچ خدمتی دریغ نكرد، آیا من خواهم توانست چون او باشم؟ امید دارم.

۴) در همدردی و با همدردی، «سرطان» عادی می‌شود به‌ویژه آنكه می‌توان با گفت‌وگوهای همدردانه «سرطان» را مهمانی دانست كه اگرچه ناخوانده است اما همه داشته‌ها و نداشته‌هایت را سامان می‌بخشد و از هر چه در خانه وجودت هست، فرصت می‌سازد: فرصت «اخلاقی زیستن»، فرصت «به هستی گسترش‌پذیر اندیشیدن»، فرصت «كوتاهی زمان را فهمیدن» و فرصت «كارها و مسئولیت‌های به زمین مانده را دیدن». پس باید از سرطان انگ‌زدایی كرد و به آن به‌عنوان شتاب‌دهنده خیر و مهر و بازدارنده شر و مهر نگاه كرد. همسرم شریک بی‌ادعای این دنیای بین «دوجهانی» است. دنیای عادی و دیدنی و دنیایی ناخوانده و نادیدنی. دنیای نخست فانی است و دنیای دوم باقی و برای آمدوشد میان این دو دنیا، رنج عذاب نیست، بیدارگر است.

۵) خانم پماچودرون «از جان و دل زیستن در جهانی رنجور» را به‌خوبی در كتاب خواندنی «به استقبال ناخوانده‌ها» روایت می‌كند. او می‌گوید وقتی سروكله وقایع ناخوانده در زندگی‌مان پیدا می‌شود، گرفتار نشدن در الگوهای رفتاری بسیار دشوار است... ما به‌هیچ‌وجه محكوم به شكست نیستیم چون فارغ از تمامی شرایط و پیشامدها می‌توانیم از همین لحظه تلاش خود را برای تغییر آغاز كنیم. همیشه كاری هست كه بتوانیم برای تغییر عادت‌های رفتاری‌مان انجام بدهیم. فقط كافی است این بار به‌جای آنكه رنج‌مان را با نشان دادن رفتاری از روی عادت تشدید كنیم در این جریان وقفه‌ای بیندازیم. تجربه‌ای دیگر با هم آغاز كرده‌ایم؛ تجربه‌ای با همسرم در خلاف‌آمد عادت. تجربه‌ای كه نه در خود فرو رفتن است و نه از رنج دیگران فراموش كردن، تجربه همدردی در گفت‌وگو و گفت‌وگو در همدردی و البته در پناه بردن به دامان لطف خداوند.


🆔 @hadikhaniki