درباره‌ی ما

نسبت جمهوری اسلامی و آمریکاستیزی
محمدرضا کلاهی

این روزها بحث درباره‌ی مذاکره ایران با آمریکا بالا گرفته است. آیا جمهوری اسلامی با آمریکا مذاکره خواهد کرد یا آمریکاستیزی در ماهیت جمهوری اسلامی تنیده است؟ این پرسش در منازعات جریان‌های سیاسی و فکری مختلف در ایران امروز بیان‌های متفاوتی یافته است.

از یک سو اصول‌گرایان قدیم (اسلام‌گرایان راست)، جمهوری اسلامی را نقطه‌ی رهبری مسلمانان جهان و مرکز ثقل جهان اسلام می‌دانند دربرابر دین‌زدایی و اباحه‌گری‌ای که به رهبری آمریکا و بلوک غرب می‌خواهد جهان را فرابگیرد. اینان، ایران اسلامی را در قله‌ی رشد و توسعه، و مرکز سرمایه‌داری در جهان می‌خواهند نه آمریکای سکولار را. از این نظر به توافق رسیدن با آمریکا با ماهیت جمهوری اسلامی در تعارض است و چنین توافقی اگر رخ دهد جمهوری اسلامی را از ماهیت خود تهی خواهد کرد.

اصول‌گرایان جدید (اسلام‌گرایان چپ، عدالت‌خواهان)، مخالف سرمایه‌داری جهانی‌اند و محور مقاومت اسلامی را به رهبری جمهوری اسلامی جدی‌ترین نقطه‌ی مبارزه علیه امپریالیسمِ سرمایه‌دارانه‌ای می‌دانند که آمریکا و بلوک غرب در حال تحمیل آن بر جهان‌اند. از این منظر نیزی توافق با آمریکا که به معنای ادغام در سرمایه‌داری جهانی است، جمهوری اسلامی را از ماهیت خود تهی خواهد کرد.

اصلاح‌طلبان (لیبرال-دموکرات‌های ایرانی) نیز هم‌رأی با اسلام‌گرایان، ضدیت با آمریکا را بخشی از هویت اسلامیِ جمهوری اسلامی می‌دانند که نمی‌تواند از آن دست بکشد. تفاوت آن است که اینان، خلاف اسلام‌گرایان،‌ با این آمریکاستیزی مخالف‌اند. نه مانند اسلام‌گرایان قدیم‌ خواهان مبارزه با بی‌دینی هستند، چراکه تفاوت‌های دینی و حتا تفاوت میان دین‌وبی‌دین را به رسمیت می‌شناسند؛ و نه مانند اسلام‌گرایان جدید خواهان مقاومت دربرابر سرمایه‌داری هستند، چراکه اصولاً با سرمایه‌داری مخالفتی ندارند. آنان رابطه با جهان و از جمله آمریکا، و ادغام در سرمایه‌داری جهانی را راه پیش‌رفت و بهبود اوضاع در ایران می‌دانند.

تمام جریان‌های بالا، هریک از منظری، آمریکاستیزی را (چه با آن موافق باشد چه مخالف) بخشی از هویت جمهوری اسلامی می‌داند و دست‌کشیدن از آن را به معنای اضمحلالِ دست‌کم هویتیِ جمهوری اسلامی تلقی می‌کند. اما از سوی دیگر از یک موضع چپ، جمهوری اسلامی نه مقاومتی دربرابر نظم موجود، که خود بخشی از همان نظم است. از این منظر جمهوری اسلامی دست‌کم از پایان جنگ به بعد، روند ادغام در منطق سرمایه‌داری جدید را درپیش گرفته و به سمت آن جهت‌گیری کرده است. اگر تاکنون کاملاً به آن نرسیده، به دلیل مخالفت با منطق سرمایه‌داری نبوده است. نزاع جمهوری اسلامی با غرب، یک مبارزه‌ی طبقاتی، مبارزه‌ای از موضع فرودستی علیه نظم فرادستِ امپریالیستی در جهانی نیست؛ بلکه نزاعی هویت‌گرا است که خود برآمده از همین نظم سرمایه‌دارانه در جهان و خود بخشی از همین نظم است.

به نظر من هر پاسخی به پرسش بالا نیازمند روشن کردن چیستیِ حکومت در جمهوری اسلامی است. حکومت جمهوری اسلامی در تلاقی کدام نیروهای ملی، منطقه‌ای و جهانی شکل گرفته و چه شکلی گرفته است؟ این پرسشی است که پیش از هر موضع‌گیری باید ابتدا به آن پاسخ داد. ادعای من آن است که در میان متفکران ایرانی تا به امروز درک ماهیت دولت به طور کلی (و از جمله ماهیت جمهوری اسلامی) دچار نوعی ایدآلیسم و سوژه‌محوری بوده است. یعنی درک دولت به عنوان تلاقی شکل خاصی از آریش نیروها نادیده گرفته شده و دولت به عنوان مجموعه‌ای از افراد متخصص یا متعصب دیده شده که سیاست‌های آن ناشی از «هوشمندی و آگاهی» یا «جهل و تعصب» تصمیم‌گیران‌اش است.
من در گفتاری که در این نشست ارائه خواهم داد، دوگانه‌های «غرب‌گرایی-غرب‌ستیزی» و «چپ-راست» را موقتاً کنار خواهم گذاشت و در تلاش برای به‌دست‌آوردن فهمی از چیستی دولت و حکومت در ایران سراغ آرایش نیروها خواهم رفت. صرف‌نظر از این‌که نتیجه‌ی این تلاش تا چه حد معتبر باشد، تأکید من بر «بررسی آرایش نیروها» به عنوان روش تحلیل است.


نسبت جمهوری اسلامی و آمریکاستیزی
▪️علی‌رضا خوشبخت
▪️ ابوالفضل دلاوری
▪️ محمدرضا کلاهی

- یک‌شنبه، ۲۱ بهمن ۱۴۰۳
- گوکل‌میت:
https://meet.google.com/pkt-ccou-xoh

از مقدمه‌ی مترجم:

انسان‌شناسی در جهان، در سه دوره، از قرن نوزدهم تا کنون، تجربیات متفاوتی پشت سر گذاشته است. برخلاف آن‌چه در ایران درباره‌ی این شاخه از انسان‌شناسی تصور می‌شود، این حوزه‌ی علمی در جهان بسیار پویا و رو به رشد است... نگاه چندوجهی به مسأله‌ی انسان، از جمله تغییرات مهم در انسان‌شناسی به‌شمار می‌رود که رویکرد زیستی-فرهنکی را به رویکردهای یک‌وجهی و تخصصی که در قرن بیستم شکل کرفت، اضافه کرده است. در ایران اطلاعات درباره‌ی این شاخه از علم انسان‌شناسی تنها مربوط به دوره‌ی اول، یعنی قرن نوزدهم است که در آن، نژاد محور اصلی مباحث است. تغییر و تحولات این علم پس از نیمه‌ی دوم قرن بیستم در ایران چندان مطرح نشده و به همین دلیل نسبت به این شاخه از انسان‌شناسی بدبینی وجود دارد...

علیه چپ فرضی
محمدرضا کلاهی

اخیراً گویا رقم یارانه‌ی نان منتشر شده و مبلغ بالای‌اش، اعتراضات راست‌گرایان معتقد به اقتصاد آزاد را برانگیخته. راست‌گرایان در ایران، مقصر سیاست‌های کنترل دولتیِ اقتصاد (از قبیل پرداخت یارانه یا قیمت‌گذاری دولتی کالاها) را فشار رویکردهای چپ‌گرا و سوسیالیستی می‌دانند.

ولی ازیک طرف دیده نمی‌شود که هیچ سیاست‌مدار یا سیاست‌گذاری با چنین سیاست‌هایی موافقت کرده باشد. گرچه این سیاست‌ها اجرا می‌شود ولی مسئولان هم، هم‌صدا با اقتصاددان (راست) مدام با چنین سیاست‌هایی مخالفت کرده‌اند. (نمونه‌ی حاضرش یارانه‌ی بنزین است که چه در دولت قبلی و چه فعلی، در سطح رئیس جمهور مخالفت با آن اعلام شده).
و از طرف دیگر هیچ نیروی چپ قدرت‌مند (یا حتا ضعیفی) در کشور به‌چشم نمی‌خورد که بخواهد اثری بر هیچ سیاستی داشته باشد؛ و معلوم نیست منتقدان چنین سیاست‌هایی، از کدام نیروی چپ عصبانی هستند.

به نظر می‌رسد مانع لغو سیاست‌های کنترل و مدیریت دولتیِ اقتصاد (چه با آن‌ها موافق باشیم و چه مخالف)، نه رویکردهای چپ، که از جنس‌های دیگر است.

یکی از موانع، موانع (یا دست‌کم ترس‌های) امنیتی است. وگرنه سیاست‌گذار، هر زمان که روزنه‌ای پیدا کرده، تا جایی که توانسته و ترس‌های امنیتی او اجازه داده برخی از چنین سیاست‌هایی را لغو کرده است. و البته گاهی هزینه‌های امنیتی آن را هم پرداخته (مثل مورد بنزین در ۹۸).

اما مانع دوم، و‌مهم‌تر، گروه‌های ذی‌نفع هستند. گروه‌هایی هستند که از طریق رانت انباشت سرمایه می‌کنند؛ و در وضعیت ضعف تولید، این شیوه، به شیوه‌ی مسلط انباشت سرمایه در کشور تبدیل شده و نوع خاصی از «سرمایه‌داری رانت‌خوار» و طبقه‌ی سرمایه‌دار خاصی پدید آورده که منافع‌اش از طریق اشکال مختلف رانت تضمین می‌شود. از جمله سیاست‌هایی مثل یارانه یا قیمت‌گذاری دولتی تبدیل به رانتی شده که این طبقه از آن سود می‌برد و هم‌او، که در مجاری مختلف سیاست‌گذاری نفوذ دارد، اجازه‌ی تغییر این سیاست‌ها را نمی‌دهد.

اما نکته‌ی مهم آن است که این‌ «انباشت سرمایه از طریق رانت» فقط به سیاست‌های کنترل دولتی اقتصاد (اعم از یارانه یا قیمت‌گذاری) محدود نمی‌شود. این طبقه (که البته الزاماً منسجم و یک‌دست نیست) از سیاست‌هایی که درظاهر درنقطه‌ی مقابل سیاست‌های کنترل دولتی اقتصاد است هم به همین شیوه‌ی رانتی سود می‌برد. نمونه‌ی مهم این سیاست‌های دیگر، سیاست‌های خصوصی‌سازی است. خصوصی‌سازی، به یک شیوه‌ی رانتیِ انباشت ثروت تبدیل شده که اموال دولت را به قیمت ناچیز‌ به این طبقه‌ی سرمایه‌دار منتقل می‌کند. این اموال احتمالاً عموماً در حوزه‌ی تولید صنعتی سرمایه‌گذاری نمی‌شود و به شیوه‌های مختلف، به ابزار انباشت ثروت رانتی تبدیل می‌شود. مثلاً به ابزاری برای دریافت وام‌های کلان و کم‌بهره‌ی بانکی تبدیل می‌شود یا به بخش‌های سودآورتر و عموماً غیرتولیدی (مثل بخش مسکن، یا فعالیت‌های دلالی و وارداتی) منتقل می‌شود؛ و نه به تقویت تولید، که به افزایش بیشتر سرمایه رانتی و فربه‌تر شدن طبقه‌ی سرمایه‌دار رانتی منجر می‌شود.

سیاست‌های ریز و درشت دیگری هم هست (ورای راست‌گرا یا چپ‌گرا بودن این سیاست‌ها) که طبقه‌ی سرمایه‌دار رانتی از طریق آن‌ها انباشت سرمایه می‌کند. مثلاً محدودیت واردات خودرو یک سیاست مهم دیگر است (که نه در چپ‌گرایی، که در نسبت با مافیای خودرو‌ باید فهمیده شود).‌ فیلترینگ سیاست دیگری است. حمایت از سیاست خارجی تحریم‌زا سیاست دیگری است (با پذیرش این‌که بخش عمده‌ی «تحریم» نتیجه‌ی سرکوب‌گری نظام سلطه‌ی جهانی است و ربطی به سیاست‌های داخلی ندارد). و قس‌علی هذا.

برون‌رفت از این وضعیت می‌تواند راه‌حل‌های راست‌گرا یا چپ‌گرا داشته باشد. مثلاً گویا شیوه‌ی راست‌گرای تغییر وضعیت، خروج کامل دولت از هرگونه سیاست‌گذاری اقتصادی و واگذاری کامل هرگونه فعالیت اقتصادی به طبقات سرمایه‌دار است (اگر چنین سیاستی اصلأ ممکن باشد).
و شیوه‌ی چپ‌گرای تغییر وضعیت، عمومی‌سازی اقتصاد است (که الزاماً به معنای دولتی‌سازی اقتصاد نیست) و می‌تواند بدیل سیاست راست‌گرای خصوصی‌سازی باشد.‌ (مثلاً واگذاری سهام بنگاه‌های اقتصادی به کارگران و کارکنان آن‌ها).

اما تا اطلاع ثانوی هیچ‌یک از این دو سیاست نمی‌تواند در دستور کار قرار بگیرد. خصوصاً امروز پس از چند دهه، با شکل‌گیری طبقه‌ی سرمایه‌دار رانتی بسیار ثروتمند و قدرتمند، هر گونه پیشنهاد سیاستی، به سمت منافع این طبقه خواهد چرخید و امکانی برای تغییر وضعیت متصور نخواهد بود. بنابراین‌ به‌نظر می‌رسد پیش از هر تغییر سیاستی لازم است به نحوی منطق انباشت ثروت رانتی از بین برود و منطق تولیدی جایگزین آن شود. (چه‌گونه؟)

امپراتوری نجف‌زاده دربرابر امپراتوری هارت و نگری
محمدرضا کلاهی

استادی می‌گفت برخی از ترجمه‌های فارسی جهل بسیط آدم را به جهل مرکب تبدیل می‌کنند. اثری را تا وقتی نخوانده‌ای نمی‌شناسی و می‌دانی که نمی‌شناسی. وقتی ترجمه‌اش را می‌خوانی، باز هم نمی‌شناسی اما این‌بار نمی‌دانی که نمی‌شناسی.
تاجایی که من برخورد داشته‌ام، فکر می‌کنم اکثر ترجمه‌های فارسی چنین‌اند. بسیار کم‌تعدادند مترجمانی که می‌توانی با طیب خاطر خود را به ترجمه‌شان بسپاری و اطمینان داشته باشی که چیزی که می‌خوانی همان است که باید. هنگام خواندن اکثر ترجمه‌ها آدم اضطراب دارد که چیزی که می‌خواند همان است که باید بخواند یا نه. خصوصاْ در متن‌های تخصصی‌تر و سنگین‌تر، آدم نمی‌داند ابهام یک جمله از پیچیدگی متن است یا از اشتباه ترجمه. و برای من بسیار بیش‌تر پیش آمده که مشکلِ ترجمه بوده نه پیچیدگیِ متن.

ترجمه‌ی رضا نجف‌زاده از کتاب امپراتوری، نوشته‌ی آنتونیو نگری و مایکل هارت، (نشر قصیده‌سرا، ویرایش دوم، چاپ سوم، ۱۳۹۷) یکی از ترجمه‌های نیازمند بررسی است. می‌دانیم که «امپراتوری» یک اثر مهم در علوم اجتماعی معاصر، و هارت و نگری دو تن از مهم‌ترین متفکران مؤلف و صاحب سبک امروزند. از قضا خود نجف‌زاده در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته، اهمیت آن‌ها را به خوبی شرح داده. بنابراین ترجمه‌ی این متن به زبان فارسی کاری بسیار مهم و لازم بوده است. اما ترجمه‌ی نجف‌زاده از این کتاب، متنی است که هنگام خواندن‌اش مدام به دست‌انداز می‌افتی و در خطاهای ترجمه گیر می‌کنی تا دست آخر که عطای‌اش را به لقای‌اش می‌بخشی و مجاب می‌شوی که از اول همان متن انگلیسی را بخوانی.
سابقه‌ی نجف‌زاده در ترجمه‌هایی از فوکو (از قبیل تولد زیست‌سیاست، باید از جامعه دفاع کرد)، برخی از کارهای دیگر هارت و نگری (از قبیل بازگشت به آینده، ژیل دلوز نوآموزی در فلسفه، کار دیونیسوس) و ترجمه‌ی آثار فلسفی و اجتماعی دیگری از سایر نویسندگان، تو را قانع کرده بوده با دیدن اسم‌اش روی جلد کتاب امپراتوری، آن را بخری و با حد قابل قبولی از اعتماد، شروع به خواندن کنی. وقتی شروع کرده‌ای، پیش‌گفتار نسبتاً مفصلی که او بر کتاب نوشته و در آن نویسندگان و سایر آثارشان و خود این اثر را در بستر تاریخی‌شان معرفی کرده، در تو این اعتماد را ایجاد کرده که مترجم، آثار دیگر هارت و نگری و متفکران هم‌فکر آنان را خوانده و به روش و رویکردشان اشراف دارد و می‌تواند مترجم معتبری برای نوشته‌های آنان باشد. تا رسیده‌ای به اصل متن. فصل اول، قسمت اول.
من البته مترجم نیستم. فقط خواننده‌ام. بنابراین این‌جا به عنوان یک مترجم، متن مترجم دیگر را داوری نمی‌کنم. فقط مصائب خواننده‌ای را که با ترجمه‌ای بد مواجه شده توصیف می‌کنم. البته علاوه بر آن درک خودم را هم از جملات اصلی کتاب، باز فقط به عنوان خواننده، پیشنهاد می‌دهم.

ادامه را این‌جا بخوانید.