مسعود پزشکیان و ولادیمیر پوتین روسای جمهور ایران و روسیه روز جمعه 17 ژانویه 2025 در مسکو در جلوی دوربین خبرنگاران متن «موافقت‌نامه جامع بلندمدت راهبردی بین ایران و روسیه» را امضا کردند، تفاهم‌نامه‌ای دیپلماتیک که برخی مقامات و مفسرین در تهران آن را نشانه‌ای برای استراتژیک دانستن روابط ایران و روسیه قلمداد کردند، اما آیا این موافقت‌نامه سرآغاز روابط استراتژیک میان دو کشور خواهد بود؟

روابط پیچیده تاریخی -سیاسی
مردم ایران همواره به روسیه به چشم ظن نگریسته‌اند و این شایعه قدرتمند که روس‌ها بنابر وصیت پترکبیر بدنبال دسترسی به آب‌های گرم خلیج فارس هستند این کشور را در مظان اتهام برای دست‌اندازی بر ایران قرار داده است، حمله به منطقه قفقاز و شکست‌ دادن ارتش قاجاریه در دو جنگ متوالی و جداکردن بخش‌های گسترده‌ای از خاک ایران طبق معاهدات گلستان (1813) و ترکمن‌چای (1828)، یا اعمال نفوذ سفرای روسیه و یا حمایت از حزب توده و یا جمهوری‌های آذربایجان (1946) و کردستان (1947) نیز طبیعتا این دیدگاه را تقویت کرده است.

پس از انقلاب 1979 روس‌ها برخلاف آمریکایی‌ها توانستند خود را از سیبل حملات تبلیغاتی و ایدئولوژیک انقلابیون ایرانی خارج کنند و کم‌کم روابط دو کشور بخصوص طی 3 دهه اخیر نزدیک و نزدیک‌تر شد.

این نزدیکی با همکاری پرسود روسیه برای ایجاد تاسیسات اتمی در بوشهر افزایش قابل توجهی یافت، به نحوی که در سال‌های اخیر رهبران و مقامات ارشد ایرانی همزمان با افزایش تنش با غرب و آمریکا مدعی یک بلوک جدید قدرت بنام بلوک قدرت شرق متشکل از روسیه، چین و ایران بودند که در برابر غرب قد علم کرده است و بعضا از اصطلاح «استراتژیک» برای توصیف روابط بین تهران و مسکو استفاده کرده و می‌کنند.

آیا روابط ایران و روسیه استراتژیک بوده است؟
هرچند ایران و روسیه در 3 دهه اخیر روابط پیچیده و گسترده امنیتی، نظامی و سیاسی داشته‌اند و حتی ایران در یک مقطع زمانی برخلاف قانون اساسی اجازه استفاده از یکی از پایگاه‌های هوایی‌اش برای گسیل نیروها و تجهیزات روسیه به سوریه را داده بود و یا روسیه شریک ایران در ساخت تاسیسات هسته‌ای بود و نیز ایران در جنگ با اوکراین به روسیه موشک و پهپاد داده بود؛ اما مواضع روسیه چه در قبال قطعنامه‌های سازمان ملل علیه پرونده هسته‌ای ایران، چه در قبال ادعاهای امارات متحده عربی بر جزایر سه‌گانه تنب‌کوچک، تنب بزرگ و ابوموسی، چه در آشکار کردن کمک ایران به روسیه در جنگ اوکراین و نیز اجازه دادن به اسرائیل برای حمله به پایگاه‌ها و اهداف ایرانی در سوریه موید این امر بوده است که این روابط دست‌کم از دید مقامات مسکو حائز اهمیت استراتژیک در عمل نبوده است.

آیا روابط ایران و روسیه استراتژیک می‌شود؟
آیا توافق‌نامه جامع راهبردی ۲۰ ساله، روابط ایران و روسیه را به سطح رابطه استراتژیک ارتقا خواهد داد؟ برای یافتن به پاسخ این سوال می‌بایست متن 47 ماده‌ای این توافق را با دقت خواند؛ اما در این بین بند سوم از ماده سوم توافق به خوبی پاسخ به سوال فوق را می‌دهد. متن مذکور بدین شرح است:

«در صورتي كه هر يك از طرف‌های متعاهد در معرض تجاوز قرار گيرد، طرف متعاهد ديگر هيچ كمك نظامي يا کمک دیگر را به متجاوز، كه به تداوم تجاوز كمك كند، ارائه نخواهد كرد و به حصول اطمينان از اینكه اختلافات بوجود آمده بر اساس منشور ملل متحد و همچنین سایر قواعد قابل اعمال حقوق بین‌الملل حل و فصل گردد، كمك خواهد نمود.»
براساس رویه و فهم روابط بین‌الملل رابطه‌ای استراتژیک به شمار می‌رود که طرفین به وقت جنگ و یا مورد تجاوز قرار گرفتن از سوی یک کشور دیگر، بلافاصله در یک سنگر کنار هم بایستند؛ در حالی‌که چنین تعهد متقابلی میان طرفین وجود ندارد.

حتی در سطحی پایین‌تر نیز کل متن تفاهم‌نامه یک بند تعهد مبنی بر اینکه طرفین در قطع‌نامه‌های شورای امنیت علیه دیگری رای ندهد وجود ندارد موضوعی که باعث آسیب‌خوردن ایران از رفتار روسیه در قبال قطعنامه‌های شورای امنیت علیه پرونده هسته‌ایش شد چون روسیه به مانند چهار قدرت دیگر عضو شورای امنیت علیه ایران رای داد.

لازم به ذکر است در حوزه اقتصادی نیز دو طرف دارای حجم به شدت پائینی از مبادلات اقتصادی و بازرگانی هستند بطور مثال در حالی که در سال2023 حجم مبادلات اقتصادی میان روسیه و ترکیه بیش از 65میلیارد دلار بوده است به گفته مقامات اتاق بازرگانی ایران، این روابط بین ایران و مسکو در حدود 861میلیون دلاربوده است! لذا متن مورد توافق بین دو کشور بیشتر بر اساس کلیات و آرزوهایی بدون داشتن اراده و توان لازم درحوزه‌های مختلف است که امکان عملی شدنش بسیارسخت خواهد بود!

متن یادداشت در لینک زیر
https://kfuture.media/iran-russia-agreement-a-diplomatic-gesture-or-the-start-of-strategic-ties/