دین، فرهنگ، جامعه | محسن‌حسام مظاهری

سنت آتش‌بازی و نورافشانی در شب نیمه‌ی شعبان

«چند شبانروز به جشن‌های جمشیدی و بزم‌هاي افريدوني و چراغ‌های بدیع و آتشبازی‌های عجیب زینت‌بخش افلاك و انجم و فرح‌افزای خاطرهای مردم می‌شوند چه در بیرون دولتخانه‌ی همایون و چه در اندرون آن بقعه‌ی میمون با دور و نزديك در روز روشن و شب تاريك کامیاب حضور و سرور توانند شد».

این برشی است از گزارش میرزا نظام‌الدین صاعدی شیرازی از برگزاری جشن «عید برات» (نیمه شعبان) در ایالت دکن هند، در قرن هفدهم میلادی.

چنان‌که در کتاب «جشن‌های اسلامی شیعی در ایران» به تفصیل نوشته و مستنداتش را آورده‌‌ام، طبق گزارش منابع تاریخی، آتش‌بازی، روشن‌کردن آتش در معابر و در ادوار بعدی شلیک توپ، تیراندازی هوایی و پرتاب فشفشه از آیین‌های متداول در جشن‌های اسلامی شیعی بوده است. آیینی که قدمت آن به نخستین قرون اسلامی برمی‌گردد. به‌عنوان مثال مقدسی، جغرافی‌دان قرن چهارم، گزارشی از آتش‌بازی در شب عید فطر در شهر مکه آورده است. علاوه بر عید فطر،‌ جشن میلاد پیامبر مناسبت دیگری است که در منابع سفرنامه‌ای گزارش‌های متعددی از آتش‌بازی در آن آمده است.

در بین آیین‌های شیعی نیز مشخصاً سه مناسبت عید غدیر، نهم ربیع و نیمه‌ی شعبان مناسبت‌هایی بودند که با آتش‌افروزی و آتش‌بازی همراه بوده‌اند. قدیمی‌ترین گزارش‌ها از آتش‌بازی در جشن غدیر در بغداد قرن چهارم حکایت می‌کند. در دوره‌های صفویه و به‌ویژه قاجار این رسم توسعه و تنوع یافته و (ازجمله آنطور که آگوست بن‌تان از تبریز آغاز قرن نوزدهم روایت کرده) از میادین شهری به داخل خانه‌ها راه پیدا بود. به‌گونه‌ای که برخی مستشرقان (مانند جیمر موریه در یادداشت‌های کتاب حاجی‌بابای اصفهانی)، از این مناسبت‌ها به «گای‌فاکس شیعیان» تعبیر کرده‌اند. گای‌فاکس (Guy Fawkes Night) یا «شب آتش»، هرساله به‌عنوان مراسم شکرگزاری عمومی و رسمی در پنجم نوامبر در انگلستان برگزار می‌شد و به‌تدریج رنگ‌وبوی مذهبی گرفت.

درهرحال این تصویر شگفت‌انگیز از مراسم شب نیمه‌ی شعبان ۱۴۰۳ در مسجد جمکران را می‌توان به‌نوعی امتداد و فرم مدرن‌شده و توسعه‌یافته‌ی رسم آتش‌بازی در اعیاد دانست.

✍️ محسن‌حسام مظاهری


@mohsenhesammazaheri

🔸زورآزمایی مذهبی با اعداد🔸
آیا اساساً آمار دقیق اعضای گروه‌های دینی قابل دستیابی است؟



✍️محسن‌حسام مظاهری

[قسمت ۲]


۷
تغییرات شتابناک دین و دینداری در دوره‌ی معاصر که تعریف حدود و ثغور پیروان یک دین و مذهب را تغییر داده و ورود و خروج از دایره‌ی مؤمنان را شتاب بیشتری بخشیده است، عامل دیگری است که دستیابی به آمار دقیق دینداران را دشوار می‌سازد.

۸
مجموعه‌ی این محدودیت‌ها و حساسیت‌‌ها دست‌یابی به آمار دقیق پیروان گروه‌های دینی را امری بسیار دشوار کرده است. گرچه امروزه با پیشرفت روش‌های آمارگیری و جمعیتی، محاسبه‌ی جمعیت در واحدهای سیاسی امر دشواری نیست، اما در واحدهای دینی و مذهبی، به دلایلی که گفته شد، همچنان این امر با موانع جدی مواجه است.
چه آمارگیری‌هایی که برمبنای خوداظهاری است و چه آمارگیری‌های تخمینی و برآوردی، هیچکدام قادر نیستند آمار دقیق پیروان یک گروه دینی را مشخص کنند. راه‌هایی چون شمار اعضای سازمان‌ها و نهادهای دینی (مانند کلیسا، انجمن یا هیئت مذهبی و...) هم از آن‌جا که تنها بخشی از پیروان را پوشش می‌دهد، تکافوی لازم را ندارند.


۹
بر همین اساس می‌توان گفت اساساً مناقشات عددی درباره‌ی آمار پیروان گروه‌های دینی چندان راه به جایی نمی‌برد و هر عدد و آماری در این باره تخمینی و برآوردی و غیردقیق است. در چنین مواردی، من شخصاً احتیاط می‌کنم و برای پرهیز از ورود به مناقشات مذهبی، پایین‌ترین رقم اعلامی و ترجیحاً آماری که توسط مراجع ثالث و بی‌طرف بیان شده را مبنا قرار می‌دهم.


پیوست ۱:
اظهارنظر یکی از منبریان مشهور درباره‌ی خطر افزایش جمعیت اهل سنت

پیوست ۲:
پاسخ مولوی عبدالحمید به ابراز نگرانی آیت‌الله مکارم شیرازی درباره‌ی افزایش جمعیت اهل سنت
@mohsenhesammazaheri

🔸زورآزمایی مذهبی با اعداد🔸
آیا اساساً آمار دقیق اعضای گروه‌های دینی قابل دستیابی است؟


✍️محسن‌حسام مظاهری

[قسمت ۱]


۱
چند روز پیش، در جایی از یادداشت «امامی متفاوت از امام‌ها» به آماری تخمینی از شمار اسماعیلیان و به‌تبع آن شیعیان در جهان اشاره کردم. رسانه‌ی «فکت‌یار» این آمار را راستی‌آزمایی کرده و به این نتیجه رسیده که صحت این مدعا «نامشخص» است. ضمن احترام به تلاش این رسانه در نقد و ارزیابی مدعیات و تشکر بابت کمک شایانی که این تلاش هم به افزایش دقت نویسندگان و هم ارتقای سواد رسانه‌ای کاربران و مخاطبان کمک شایانی می‌رساند، می‌خواهم در این موضوع خاص، راستی‌آزمایی آنان را بهانه‌ای کنم برای تأمل در اصل موضوع آمار عضویت در گروه‌های دینی. به دلایلی که خواهم گفت، تصور من این است بررسی دقیق چنین آمارهایی چندان ممکن نیست و نتیجه‌ای جز همین «نامشخص» که دوستان به آن رسیده‌اند، نخواهد داشت.

۲
چنان‌که می‌دانیم، «جمعیت»، از دیرباز یکی از مؤلفه‌های مهم قدرت محسوب می‌شود؛ مؤلفه‌ای که در منازعات و رقابت‌های بین‌المللی، قومی، محلی، مذهبی و... بدان استناد شده و شاخصی برای حق بهره‌مندی بیشتر دانسته شده است.
در دوره‌ی پیشامدرن، برای یک قبیله یا دیگر واحدهای مشابه، این‌که جمعیت اعضایش بالا باشد، ابزاری برای تفاخر برای گروه‌های رقیب بود. در ابعاد بزرگتر، بیشتربودن جمعیت یک شهر یا رعایای تحت حکمرانی یک حکومت، به‌معنای وضعیت مالی بهتر آن حکومت (به‌سبب مالیات بیشتر) و نیز پرشمارتربودن سپاه نظامیانش بود و درنتیجه جمعیت بیشتر، قدرت افزون‌تری برای حکومت ایجاد می‌کرد.
در دوره‌ی مدرن و در حکومت‌های دموکراتیک، هم با وجود برهم‌خوردن مناسبات قدرت سنتی و تغییر در مؤلفه‌های قدرت، اما همچنان جمعیت یک عامل مهم محسوب می‌شود. چراکه حداقل نشانگر شمارِ بیشتر رأی‌دهندگان است. به‌همین‌جهت افزایش جمعیت اعضا و هواداران، از راه‌های مختلف، یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های احزاب و گروه‌های سیاسی است.

۳
یکی از عرصه‌هایی که جمعیت در آن اهمیت زیادی داشته و دارد، گروه‌ها و جماعت‌های دینی و مذهبی است. به‌دلیل حساسیت بالای رقابت‌های دینی، در این گروه‌ها، جمعیت همیشه یک پارامتر مناقشه‌برانگیز و محملی برای رقابت بینادینی یا درون‌دینی بوده است. نوعاً گروه‌های دینی، تلاش در بالابردن و مبالغه در شمار پیروان خود دارند و این امر برای آنان، فراتر از کسب قدرت بیشتر و برخورداری از حقوق افزون‌تر، همچنین نشانه‌ی حقانیت بیشتر محسوب می‌شود. اهمیت این موضوع برای این گروه‌ها به اندازه‌ای است که بسیاری‌شان سازوکارهای مشخص و رسمی برای صیانت از جمعیت خود و محدودکردن راه‌های کاهش آن تمهید کرده‌اند. مجازات کسانی که قصد خارج‌شدن از گروه دینی و پیوستن به یک گروه دیگر را دارند،‌ نمونه‌ی این سازوکارها است.

۴
هرچه ابعاد گروه دینی بزرگتر و جامعه‌ی پیروانش بیشتر و پراکندگی جغرافیایی آنان بیشتر باشد، طبیعتا این دشواری هم افزون‌تر خواهد بود.
البته جماعت‌ها و فرقه‌های کوچک و محدود مذهبی دارای سازمان رسمی که فهرست مدونی از اعضای پیروان‌ خود دارند را می‌توان مستثنی کرد. همچنین آن دسته از گروه‌های دینی که فروبسته‌اند و در پی توسعه‌ی پیروان خود نیستند و از میدان رقابت‌‌های دینی برکنار نشسته‌اند.

۵
طبعاً حساسیت مذکور، به‌طور خاص در مورد آن گروه‌هایی که در موقعیت اقلیتی بوده و جمعیت شکننده دارند، بیشتر است. برای شیعیان که در ادوار مختلفی از تاریخ، موقعیت اقلیت مطرود را تجربه کرده و با تقیه، تشیع خویش را پنهان کرده‌اند، این تضییقات آشنا است. امروز هم مصداق این محدودیت را در برآورد جمعیت اهل سنت در ایران می‌توان دید که هیچ آمار دقیق و رسمی از آن وجود ندارد و منابع غیررسمی بسته به منافع و تعلقات خود، اعداد مختلفی (از ۸ تا ۲۰ میلیون نفر و بیشتر) را ذکر کرده‌اند که قابل سنجش دقیق نیست. اهمیت این موضوع را از حساسیتی که رهبران و مراجع تقلید شیعه نسبت به رشد جمعیت اهل سنت در مواضع خود بیان می‌کنند دید. پیشتر درین‌باره نوشته‌ام که بخشی از تأکیدات و تبلیغات رسانه‌های رسمی در سال‌های اخیر بر موضوع افزایش جمعیت، ریشه در همین نگرانی از برهم‌خوردن نسبت جمعیتی شیعه به سنی در کشور دارد.

۶
مشابه همین ابهام جمعیتی را درباره‌ی پیروان فرقه‌های صوفیه، بهاییان، شیخیان، اسماعیلیان و دیگر اقلیت‌های مذهبی که توسط حکومت مرکزی به‌رسمیت شناخته نمی‌شوند و نیز آتئیست‌ها می‌توان سراغ گرفت. همچنان‌که مثلاً از شیعیان ساکن عربستان سعودی نیز آمار دقیقی در دست نداریم.
درنظر داشته باشیم که در مورد چنین اقلیت‌هایی، به‌دلایلی ازجمله پنهان‌کاری از ترس فشار دولت یا گروه دینی حاکم، حتی خوداظهاری افراد هم نمی‌تواند مورد استناد باشد.

@mohsenhesammazaheri

🔸امام پنجاهم: امامی با دغدغه‌های زیست‌محیطی🔸


✍️ محسن‌حسام مظاهری


۱
شاهزاده رحیم الحسینی (آقاخان پنجم) به‌عنوان پنجاهمین امام اسماعیلیان نزاری منصوب شد.
طبق اعلام رسانه‌های شبکه‌ی آقاخان، امروز (۱۷ بهمن ۱۴۰۳) و در روز درگذشت آقاخان چهارم، فرزند ارشد وی به‌عنوان جانشین او و پنجاهمین امام اسماعیلیان تعیین شد. این تعیین بر اساس سنت چندصدساله‌ی ناس (تعیین رسمی جانشین) و طبق وصیت آقاخان چهارم انجام شده است.

۲
امام جدید، متولد ۲۲ اکتبر ۱۹۷۱ میلادی (۲۹ مهر ۱۳۵۰ شمسی) است و اینک ۵۴ سال سن دارد. او در زمان امامت پدر خود، از فعالان مؤسسه مطالعات اسماعیلی بوده و در شبکه‌ی توسعه‌ی آقاخان (AKDN) ریاست کمیته‌ی محیط زیست و اقلیم را برعهده داشته است. از نکات جالب توجه درباره‌ی وی همین است که حفاظت از محیط زیست و تلاش برای کاهش اثرات تغییرات اقلیمی از دغدغه‌های وی بوده است.
در اطلاعیه‌ی رسمی بنیاد آقاخان آمده است:
«امام جدید، وارث رهبری معنوی و نهادی جامعه اسماعیلیه است... و این جامعه با از دست دادن ۴۹ امام محبوب خویش،‌ اینک چشم به شاهزاده رحیم آقاخان پنجم دارد تا آن‌ها را به عصری جدید هدایت کند».

۳
فارغ از مناقشات کلامی و میان‌فرقه‌ای، و نیز صرف‌نظر از پار‌ای تفاوت‌ها میان اسماعیلیه و امامیه درباره‌ی جایگاه و خصوصیات امام و مفهوم امامت، نفس این‌که یک جامعه‌ی دین‌باور در زمانه‌ی ما و دنیای مدرن و عصر رسانه‌ به شخص اول و قدیس و رهبر معنوی خود دسترسی کامل داشته باشد و شناختی این اندازه جزیی از زندگی او در اختیارش باشد، پدیده‌ی جالب و قابل تأملی است. از این حیث که نوعاً قدیسان و امامان و پیامبران و دیگر رهبران رده‌اول بسیاری از مذاهب و ادیان به عصر پیشامدرن و گاه باستان تعلق دارند و روایت‌های موجود از ایشان آن اندازه دور است که گاه مرز تاریخ و اسطوره درباره‌ی آن‌ها گم می‌شود. برایم جالب است که بدانم یک شیعه‌ی اسماعیلی از چنین وضعیتی و چنین مختصاتی از رابطه‌ی امام-مأموم چه تجربه‌ی زیسته‌ای دارد و چگونه با امامانی هم‌عصر خود رابطه‌ی معنوی برقرار می‌سازد؟ مرز قدسیت و عرف در چنین رابطه‌ای کجاست؟ از آن جهت که ندانستن و دوری و پوشیدگی و ابهام، جملگی تقدس‌سازند. و وقتی درباره‌ی یک شخص همه‌چیز یا لااقل خیلی چیزها را می‌دانی (مثلاً درباره‌ی همین امام جدید می‌دانیم که همسر اولش یک مدل آمریکایی بوده یا می‌دانیم که امام پیشین علاقه‌ی ویژه‌ای به اسب‌سواری و اسکی داشته و موارد دیگر) ایجاد رابطه‌ای غیرعرفی کار آسانی نیست.
این رابطه‌ی نزدیک عینی و بلاواسطه رابطه‌ای است که شیعیان زیدی بیش از ۶۰ سال و شیعیان اثناعشری بیش از ۱۱۸۰ سال است که آن را تجربه نکرده‌اند. روشن است که باور امامیه به حیات امام حی و حاضری که از چشم‌ها غایب است تا زمان مقدر، از جنس دیگری است و دخلی به این بحث ندارد.

۴
تحلیل جامعه‌شناختی انگاره‌ی «امامت» ـ که در همه‌ی فرق شیعی مفهوم بنیادی و کانونی است ـ و تفاوت‌های آن نزد امامیه، اسماعیلیه و زیدیه (و دیگر فرق شیعی) و پیامدها و آثار این تفاوت‌ها موضوع بسیار مهم و ارزشمندی است که نیاز به پژوهش‌های دقیق و عمیق دارد و محل و مجال طرح آن اینجا نیست. اما یک نکته‌ در حد ایده به ذهنم می‌رسد که می‌تواند مدخلی برای پژوهش مذکور باشد: این‌که به نظر می‌رسد یکی از پیامدهای حضور عینی و عرفی امام در تشیع اسماعیلی تقویت سویه‌های دنیاگروی و سوق‌یافتن پیروان این مذهب به آبادانی این دنیا و تدبیر برای آن است. امری که مصداق آن را در سرمایه‌گذاری‌ها و فعالیت‌های گسترده‌ی آقاخان در امر محیط زیست، توسعه، آموزش و... می‌توان به خوبی دید. همچنین از حیث تمکن مالی و رفاه عمومی، چه اسماعیلیان نزاری و چه رقبایشان اسماعیلیان مستعلی (یا همان «بهره»ها) نوعاً‌ در سطح بالایی قرار دارند و حضور سازوکارهای شبکه‌ای حمایت‌گرانه مانع از آن شده است که پیروان این مذهب، با فقردست به گریبان باشند. در مقابل، این وضعیت را با شیعیان امامی می‌توان مقایسه کرد که انگاره‌ی غیبت امام معصوم، در عمل سویه‌های آخرت‌گرایانه و غیردنیوی را در پیروان این مذهب تقویت کرده و رفاه و تمتع در زندگی دنیایی را به آینده‌ای نامشخص (که زمان ظهور منجی باشد)‌ حواله می‌دهد.
البته سرگذشت و وضعیت عمومی پیروان شاخه‌ی سوم شیعه یعنی زیدیان نشان می‌دهد صرف امام حاضر لزوما به دنیاگرایی منجر نمی‌شود و عوامل دیگر ازجمله جهان‌بینی و نظام‌واره‌ی کلامی این مذاهب نیز در گروش یا عدم پرهیز آن‌ها از دنیاگرایی مؤثر بوده است.
درهرحال تأثیر انگاره‌ی امام نزد اسماعیلیه و امامیه و زیدیه با جایگاه و وضعیت اقتصادی و اجتماعی پیروان این سه فرقه/مذهب فرضیه‌ی مهمی است که نیاز به بررسی دارد.

https://t.me/mohsenhesammazaheri/5267
@mohsenhesammazaheri