✳️ صبر و جهاد و تقوا؛ خلاصهٔ سورهٔ آل‌عمران
﴿یَا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ [آل‌عمران: ٢٠٠]
ای مؤمنان! صبر كنید و در مبارزه ثابت‌قدم باشید و مشغول باشید و بترسید از خدا تا رستگار شوید.
🔹 ربط آیات
این آخرین آیهٔ سورهٔ آل عمران است كه مشتمل بر چند وصیت بسیار مهم برای مسلمانان و به عبارتی، خلاصهٔ كل سوره است.
🔹 خلاصهٔ تفسیر
ای ایمان‌داران (بر مشقت‌ها) صبر كنید و (هرگاه با كفار مبارزه می‌شود) در مبارزه صبر كنید و (به هنگام احتمال مقاتله) برای مبارزه آماده شوید و (در هر حالت) از خدا بترسید (و از حدود شرع تجاوز نكنید) تا شما كاملاً پیروز شوید (كه این در آخرت حتمی است و بسا اوقات در دنیا نیز به دست خواهد آمد).
🔹 معارف و مسائل
در این آیه مسلمانان به سه چیز وصیت شدند: صبر، مصابره، مرابطه؛ و چهارم تقوا است كه لازمهٔ این سه است.
معنی لفظی صبر، جلوگیری و بستن است و در اصطلاح قرآن و سنّت، عبارت از نگه‌داری نفس بر چیزهای خلاف طبع است و آن بر سه قسم است:
اوّل: صبر على الطاعات؛ یعنی پای‌بندی و نگه‌داری نفس بر كارهایی كه خدا و رسول او دستور داده‌اند، هر چند بر طبع، گران باشد.
دوم: صبر عن المعاصی؛ یعنی خودداری از چیزهایی كه خدا و رسول صلى الله علیه وسلم نهی فرموده‌اند ولو این‌كه بسیار مرغوب و لذیذ باشند.
سوم: صبر على المصایب؛ یعنی بر مصیبت‌ها و مشقّت‌ها صبر كردن و زیاد پریشان نشدن و تمام مشقت و راحتی را از طرف خدا دانسته، نگذارد نفس از كنترل خارج گردد.
مصابرت، از لفظ صبر مأخوذ است؛ به معنی ثابت‌قدم ماندن در هنگام مبارزه با دشمن.
مرابطه، از ربط گرفته شده است كه در اصل معنی آن بستن است؛ بنابراین رِباط و مرابطه به معنی بستن اسب و آمادگی برای جنگ به كار رفته است و در قرآن كریم برای همین معنی به كار رفته است: ﴿وَمِنْ رِبَاطِ الخَیْلِ﴾ [الأنفال: ٦٠]. در اصطلاح قرآن و حدیث این لفظ برای دو معنی به كار رفته است: نخست: حفظ مرزهای اسلامی كه برای آن اسباب و وسایل و اسب جنگی ضروری است تا دشمن جرأت روی آوردن به مرزهای اسلامی را نداشته باشد؛ دوم: پای‌بندی به نماز جماعت؛ چنان‌كه بعد از ادای یك نماز در انتظار نمازی دیگر باشد. این هر دو در اسلام عبادات بسیار مقبولی به شمار می‌آیند فضایل بی‌شماری دارند.
🔹 رباط یعنی برنامهٔ حفظ مرز اسلامی
رِباط عبارت است از استقرار در مرزهای اسلامی به همراه آمادگی رزمی به منظور حفظ مرزهای اسلامی كه به آن مرابطه نیز می‌گویند و آن بر دو قسم است:
اوّل آن‌كه احساس خطر جنگ نباشد و مرز در امان باشد؛ فقط به خاطر پاسداری از مرزها باشد. در این صورت مجاز است كه سربازان با اهل و عیال سر مرز سكنى گزینند و با كار كشاورزی امرار معاش نمایند و در این صورت اگر نیت اصلی آن‌ها نگه‌داری از مرز باشد و سكونت و كسب معاش ضمنی باشد، پس برای آن‌ها ثواب رباط فی سبیل الله خواهد رسید؛ اگر چه هیچ وقت اتفاق قتال پیش نیاید. و اگر نیت اصلی نگه‌داری از مرز نباشد، بلكه كسب معاش وغیره هدف قرار گیرد و حسب اتفاق نوبت نگه‌داری از مرز هم باشد، پس در این صورت آن‌ها مرابط فی سبیل الله قرار نمی‌گیرند.
دوم آن‌كه خطر حملهٔ دشمن بر مرز وجود داشته باشد؛ پس در چنین اوضاع، بردن اهل و عیال كنار مرز جایز نیست؛ فقط كسانی در آن‌جا سكونت كنند كه بتوانند دفاع نمایند و با دشمن مبارزه كنند. [قرطبی]
در این هر دو صورت فضایل رباط خیلی زیاد است. در صحیح بخاری از سهل بن سعد ساعدی رضی الله عنه روایت شده است كه رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمودند: «رباط یك روز در راه خدا از دنیا و آن‌چه در آن وجود دارد، بهتر است.» [صحیح البخاری: ٢٨٩٢]
در صحیح مسلم به روایت سلمان رضی الله عنه آمده است كه رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمودند: «رباط یك شبانه‌روز از روزه گرفتن یك ماه پشت سر هم و عبادت شب‌های آن بهتر است و اگر كسی در این حالت بمیرد، ثواب عمل رباط روزانه برای او همیشه جاری خواهد بود و رزق او از طرف خدا جاری خواهد شد و او از شیطان مصون و مأمون خواهد ماند.» [صحیح مسلم: ١٩١٣]
ابوداوود رحمه‌الله به روایت فضالة بن عبید رضی الله عنه نقل كرده كه رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمودند: «هر شخصی كه بمیرد، عمل او با موتش تمام می‌شود به جز مُرابِط كه عمل او تا قیامت روز به‌روز اضافه می‌شود و در قبر از حساب گیرندگان در امان می‌ماند.» [سنن أبی داود: ٢٥٠٠]
از این روایات معلوم می‌شود كه عمل رباط از هر صدقهٔ جاریه‌ای افضل است؛ زیرا ثواب صدقهٔ جاریه تا زمانی كه جاری می‌ماند كه مردم از آن چیزِ صدقه شده؛ هم‌چون زمین، منزل، تصنیف كتاب، یا كتب وقف شده استفاده نمایند. هرگاه این فایده منقطع شود، ثواب نیز قطع می‌شود؛ ولی ثواب مرابط فی سبیل الله تا قیامت قطع نخواهد شد.
﴿یَا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ [آل‌عمران: ٢٠٠]
ای مؤمنان! صبر كنید و در مبارزه ثابت‌قدم باشید و مشغول باشید و بترسید از خدا تا رستگار شوید.
🔹 ربط آیات
این آخرین آیهٔ سورهٔ آل عمران است كه مشتمل بر چند وصیت بسیار مهم برای مسلمانان و به عبارتی، خلاصهٔ كل سوره است.
🔹 خلاصهٔ تفسیر
ای ایمان‌داران (بر مشقت‌ها) صبر كنید و (هرگاه با كفار مبارزه می‌شود) در مبارزه صبر كنید و (به هنگام احتمال مقاتله) برای مبارزه آماده شوید و (در هر حالت) از خدا بترسید (و از حدود شرع تجاوز نكنید) تا شما كاملاً پیروز شوید (كه این در آخرت حتمی است و بسا اوقات در دنیا نیز به دست خواهد آمد).
🔹 معارف و مسائل
در این آیه مسلمانان به سه چیز وصیت شدند: صبر، مصابره، مرابطه؛ و چهارم تقوا است كه لازمهٔ این سه است.
معنی لفظی صبر، جلوگیری و بستن است و در اصطلاح قرآن و سنّت، عبارت از نگه‌داری نفس بر چیزهای خلاف طبع است و آن بر سه قسم است:
اوّل: صبر على الطاعات؛ یعنی پای‌بندی و نگه‌داری نفس بر كارهایی كه خدا و رسول او دستور داده‌اند، هر چند بر طبع، گران باشد.
دوم: صبر عن المعاصی؛ یعنی خودداری از چیزهایی كه خدا و رسول صلى الله علیه وسلم نهی فرموده‌اند ولو این‌كه بسیار مرغوب و لذیذ باشند.
سوم: صبر على المصایب؛ یعنی بر مصیبت‌ها و مشقّت‌ها صبر كردن و زیاد پریشان نشدن و تمام مشقت و راحتی را از طرف خدا دانسته، نگذارد نفس از كنترل خارج گردد.
مصابرت، از لفظ صبر مأخوذ است؛ به معنی ثابت‌قدم ماندن در هنگام مبارزه با دشمن.
مرابطه، از ربط گرفته شده است كه در اصل معنی آن بستن است؛ بنابراین رِباط و مرابطه به معنی بستن اسب و آمادگی برای جنگ به كار رفته است و در قرآن كریم برای همین معنی به كار رفته است: ﴿وَمِنْ رِبَاطِ الخَیْلِ﴾ [الأنفال: ٦٠]. در اصطلاح قرآن و حدیث این لفظ برای دو معنی به كار رفته است: نخست: حفظ مرزهای اسلامی كه برای آن اسباب و وسایل و اسب جنگی ضروری است تا دشمن جرأت روی آوردن به مرزهای اسلامی را نداشته باشد؛ دوم: پای‌بندی به نماز جماعت؛ چنان‌كه بعد از ادای یك نماز در انتظار نمازی دیگر باشد. این هر دو در اسلام عبادات بسیار مقبولی به شمار می‌آیند فضایل بی‌شماری دارند.
🔹 رباط یعنی برنامهٔ حفظ مرز اسلامی
رِباط عبارت است از استقرار در مرزهای اسلامی به همراه آمادگی رزمی به منظور حفظ مرزهای اسلامی كه به آن مرابطه نیز می‌گویند و آن بر دو قسم است:
اوّل آن‌كه احساس خطر جنگ نباشد و مرز در امان باشد؛ فقط به خاطر پاسداری از مرزها باشد. در این صورت مجاز است كه سربازان با اهل و عیال سر مرز سكنى گزینند و با كار كشاورزی امرار معاش نمایند و در این صورت اگر نیت اصلی آن‌ها نگه‌داری از مرز باشد و سكونت و كسب معاش ضمنی باشد، پس برای آن‌ها ثواب رباط فی سبیل الله خواهد رسید؛ اگر چه هیچ وقت اتفاق قتال پیش نیاید. و اگر نیت اصلی نگه‌داری از مرز نباشد، بلكه كسب معاش وغیره هدف قرار گیرد و حسب اتفاق نوبت نگه‌داری از مرز هم باشد، پس در این صورت آن‌ها مرابط فی سبیل الله قرار نمی‌گیرند.
دوم آن‌كه خطر حملهٔ دشمن بر مرز وجود داشته باشد؛ پس در چنین اوضاع، بردن اهل و عیال كنار مرز جایز نیست؛ فقط كسانی در آن‌جا سكونت كنند كه بتوانند دفاع نمایند و با دشمن مبارزه كنند. [قرطبی]
در این هر دو صورت فضایل رباط خیلی زیاد است. در صحیح بخاری از سهل بن سعد ساعدی رضی الله عنه روایت شده است كه رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمودند: «رباط یك روز در راه خدا از دنیا و آن‌چه در آن وجود دارد، بهتر است.» [صحیح البخاری: ٢٨٩٢]
در صحیح مسلم به روایت سلمان رضی الله عنه آمده است كه رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمودند: «رباط یك شبانه‌روز از روزه گرفتن یك ماه پشت سر هم و عبادت شب‌های آن بهتر است و اگر كسی در این حالت بمیرد، ثواب عمل رباط روزانه برای او همیشه جاری خواهد بود و رزق او از طرف خدا جاری خواهد شد و او از شیطان مصون و مأمون خواهد ماند.» [صحیح مسلم: ١٩١٣]
ابوداوود رحمه‌الله به روایت فضالة بن عبید رضی الله عنه نقل كرده كه رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمودند: «هر شخصی كه بمیرد، عمل او با موتش تمام می‌شود به جز مُرابِط كه عمل او تا قیامت روز به‌روز اضافه می‌شود و در قبر از حساب گیرندگان در امان می‌ماند.» [سنن أبی داود: ٢٥٠٠]
از این روایات معلوم می‌شود كه عمل رباط از هر صدقهٔ جاریه‌ای افضل است؛ زیرا ثواب صدقهٔ جاریه تا زمانی كه جاری می‌ماند كه مردم از آن چیزِ صدقه شده؛ هم‌چون زمین، منزل، تصنیف كتاب، یا كتب وقف شده استفاده نمایند. هرگاه این فایده منقطع شود، ثواب نیز قطع می‌شود؛ ولی ثواب مرابط فی سبیل الله تا قیامت قطع نخواهد شد.