♦️نسیم کاهیرده/ دعبل: دکتر حسن محدّثی گیلوایی استادیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد است و این روزها نظرات و تحلیل‌هایش درباره جامعه شناسی دین و مناسک دینی مورد بحث و نقد فراوان است. با دکتر محدثی درباره وضعیت مخاطب مذهبی جامعه ایران به گفت‌وگو نشستیم تا نگاه او را به این موضوع بیابیم. مانند همیشه صریح و دقیق به سوالات ما پاسخ داد؛
🔻 تعریف شما از مخاطب دینی چیست؟ آیا در جامعه‌ی امروز ایران می‌توان دسته‌بندی مشخصی در این مورد ارائه نمود؟
پرسش شما دو قسمت دارد: یکی تعریف مخاطب دینی و دیگری، دسته بندی مخاطبان دینی. از منظرهای مختلف می‌توان مخاطب دینی را تعریف کرد. من فکر می‌کنم یکی از منظرهای سودمند و کارآمد منظر اقتصاد دین است. در نظریه‌ی اقتصاد دین، من عرصه‌ی دینی را دربردارنده‌ی مجموعه‌ی کنش‌ها و تعاملات مندرج در زنجیره‌ی تولیدکننده‌گان، عرضه کننده‌گان، و مصرف‌کننده‌گان کالاها و خدمات دینی و دیگر عوامل دخیل در این زنجیره از جمله سازمان‌ها و گروه‌های دینی دانسته‌ام. اگر از این منظر بنگریم، مخاطبان دینی همان مصرف‌کننده‌گان کالاهای دینی هستند. بدین ترتیب، از کسی که پای منبر یک روضه‌خوان یا مدّاح می‌نشیند تا کسی که استفتا می‌کند و حکمی دینی را از فقیه می‌پرسد و کسی که در سر کلاس درس تفسیر قرآن حاضر می‌شود تا بهره‌ی دینی ببرد، و نیز کسی که به زیارت مکانی مقدّس می‌رود، همه‌گی مخاطب دینی تعریف می‌شوند.
امّا قسمت دوّم پرسش شما برای من بسیار جذّاب است و موضوعی است که متأسّفانه در ایران تحقیقات تجربی در باب آن وجود ندارد. مخاطبان دینی را نیز می‌توان از منظرهای مختلف دسته‌بندی کرد. یک راه مهم دسته‌بندی مخاطبان دینی، بررسی نوع دین‌داری است. هر نوع دین‌داری، مصرف دینی ویژه‌ای را اقتضا می‌کند. به‌عنوان مثال، اگر کسی به‌نحو شریعت‌مدارانه دین‌دار باشد، دنبال کالاهای دینی خاصّی خواهد بود. کالاهای دینی مطلوب برای دین‌دار شریعت‌مدار، قطعاً با کالاهای مطلوب برای دین‌دار مناسکی، دین‌دار عارفانه، دین‌دار اخلاقی فردگرا، دین‌دار اخلاقی جماعت‌گرا، دین‌دار عاطفی-معنابخش یک‌سان نخواهد بود. کالاهای دینی مطلوبِ یکی الزاماً برای دسته ی دیگر دین‌داران کالای دینی مطلوبی نخواهد بود. بنابراین، یکی از راه‌های دسته‌بندی مخاطبان دینی، دسته‌بندی آن‌ها از نظر نوع دین‌داری‌شان است.
راه معتبر دیگر برای دسته‌بندی مخاطبان دینی که با دسته‌بندی نخست اشتراک قابل توجّهی دارد امّا قدری متفاوت است، دسته‌بندی آنان از نظر سطح رشد ایمانی‌شان است. روان‌شناسی ایمان رشته‌ی مهمی در روان‌شناسی دین است که از مراحل رشد ایمانی سخن می‌گوید. یکی از مهم‌ترین نظریهپردازان رشد ایمانی جیمز فولر است. بعد از فولر نیز نظریهپردازان متعددی کوشیدند کار او را تکمیل کنند. بر اساس کار این نظریه پردازان در غرب انبوهی تحقیقات تجربی انجام شده است که در همه‌ی آن‌ها تلاش شده است دین‌داران را از نظر سطح رشد ایمانی سنخ بندی کنند. البته در آرای بزرگان ادیان مختلف نیز به‌نحو ابتدایی مراحل ایمانی از هم دیگر تفکیک شده است. مثلاً در فرهنگ اسلامی سخنی منسوب به امام علی هست که دین‌داران را به سه دسته‌ی بزدلان، تاجران، و عاشقان تقسیم کرده‌اند. اما روان‌شناسان این بحث را به‌نحو علمی دنبال کرده اند و از مراحل رشد ایمانی سخن گفته‌اند. ... هر دسته از دین‌داران بر حسب مرحله‌ی ایمانی‌ای که در آن به سر می‌برند، نیازمند کالاهای دینی مخصوص به خود هستند و با مخاطبان و مصرف‌کننده‌گان دینی دیگر متفاوت‌اند.
یکی از مشکلات عمده‌ی ما در ایران معاصر همین است که تولیدکننده‌گان کالاهای دینی اصلاً نمی‌دانند که برای چه مخاطبی در حال ارایه‌ی کالای دینی هستند. ... کالای دینی‌ای که برای کودکان ابتدایی و راه‌نمایی ارایه می شود گاه با کالای دینی عرضه شده برای دانش‌آموزان متوسّطه و دانش‌گاهی فرق ماهوی ندارد! در تلویزیون ما نیز همین مشکل وجود دارد. در تبلیغات دینی‌ای که سازمان‌های دینی مثلاً در ماه رمضان انجام می‌دهند نیز همین مشکل هست؛ زیرا اصلاً چیزی به نام مخاطب‌شناسی دینی در ایران وجود ندارد.
راه معتبر سوّم برای دسته‌بندی مخاطبان دینی که باز هم با دو دسته‌بندی مذکور می‌تواند وجه اشتراکی داشته باشد، دسته‌بندی مخاطبان بر حسب تعلّقات و درگیری‌های معرفتی آنان است. مثلاً اگر ما مخاطبان دینی را به اسطوره‌اندیش و عقلانی‌اندیش تقسیم کنیم، آن‌وقت نمی‌توانیم برای این دو دسته کالاهای دینی یک‌سانی را عرضه کنیم. این‌که مخاطب دینی ما بر حسب چه نوع تفکّری می‌اندیشد، تعیین می‌کند که کدام کالای دینی برای او مطلوب‌تر است.
🔹(متن کامل و بدون تلخیص را می‌توانید در لینک زیر بخوانید.)
http://www.deabel.org/vdcgqz9w.ak9wz4prra.html
حسن محدثی گیلوایی / یک‌شنبه 13 خرداد 1397
@HasanMohaddesi
🔻 تعریف شما از مخاطب دینی چیست؟ آیا در جامعه‌ی امروز ایران می‌توان دسته‌بندی مشخصی در این مورد ارائه نمود؟
پرسش شما دو قسمت دارد: یکی تعریف مخاطب دینی و دیگری، دسته بندی مخاطبان دینی. از منظرهای مختلف می‌توان مخاطب دینی را تعریف کرد. من فکر می‌کنم یکی از منظرهای سودمند و کارآمد منظر اقتصاد دین است. در نظریه‌ی اقتصاد دین، من عرصه‌ی دینی را دربردارنده‌ی مجموعه‌ی کنش‌ها و تعاملات مندرج در زنجیره‌ی تولیدکننده‌گان، عرضه کننده‌گان، و مصرف‌کننده‌گان کالاها و خدمات دینی و دیگر عوامل دخیل در این زنجیره از جمله سازمان‌ها و گروه‌های دینی دانسته‌ام. اگر از این منظر بنگریم، مخاطبان دینی همان مصرف‌کننده‌گان کالاهای دینی هستند. بدین ترتیب، از کسی که پای منبر یک روضه‌خوان یا مدّاح می‌نشیند تا کسی که استفتا می‌کند و حکمی دینی را از فقیه می‌پرسد و کسی که در سر کلاس درس تفسیر قرآن حاضر می‌شود تا بهره‌ی دینی ببرد، و نیز کسی که به زیارت مکانی مقدّس می‌رود، همه‌گی مخاطب دینی تعریف می‌شوند.
امّا قسمت دوّم پرسش شما برای من بسیار جذّاب است و موضوعی است که متأسّفانه در ایران تحقیقات تجربی در باب آن وجود ندارد. مخاطبان دینی را نیز می‌توان از منظرهای مختلف دسته‌بندی کرد. یک راه مهم دسته‌بندی مخاطبان دینی، بررسی نوع دین‌داری است. هر نوع دین‌داری، مصرف دینی ویژه‌ای را اقتضا می‌کند. به‌عنوان مثال، اگر کسی به‌نحو شریعت‌مدارانه دین‌دار باشد، دنبال کالاهای دینی خاصّی خواهد بود. کالاهای دینی مطلوب برای دین‌دار شریعت‌مدار، قطعاً با کالاهای مطلوب برای دین‌دار مناسکی، دین‌دار عارفانه، دین‌دار اخلاقی فردگرا، دین‌دار اخلاقی جماعت‌گرا، دین‌دار عاطفی-معنابخش یک‌سان نخواهد بود. کالاهای دینی مطلوبِ یکی الزاماً برای دسته ی دیگر دین‌داران کالای دینی مطلوبی نخواهد بود. بنابراین، یکی از راه‌های دسته‌بندی مخاطبان دینی، دسته‌بندی آن‌ها از نظر نوع دین‌داری‌شان است.
راه معتبر دیگر برای دسته‌بندی مخاطبان دینی که با دسته‌بندی نخست اشتراک قابل توجّهی دارد امّا قدری متفاوت است، دسته‌بندی آنان از نظر سطح رشد ایمانی‌شان است. روان‌شناسی ایمان رشته‌ی مهمی در روان‌شناسی دین است که از مراحل رشد ایمانی سخن می‌گوید. یکی از مهم‌ترین نظریهپردازان رشد ایمانی جیمز فولر است. بعد از فولر نیز نظریهپردازان متعددی کوشیدند کار او را تکمیل کنند. بر اساس کار این نظریه پردازان در غرب انبوهی تحقیقات تجربی انجام شده است که در همه‌ی آن‌ها تلاش شده است دین‌داران را از نظر سطح رشد ایمانی سنخ بندی کنند. البته در آرای بزرگان ادیان مختلف نیز به‌نحو ابتدایی مراحل ایمانی از هم دیگر تفکیک شده است. مثلاً در فرهنگ اسلامی سخنی منسوب به امام علی هست که دین‌داران را به سه دسته‌ی بزدلان، تاجران، و عاشقان تقسیم کرده‌اند. اما روان‌شناسان این بحث را به‌نحو علمی دنبال کرده اند و از مراحل رشد ایمانی سخن گفته‌اند. ... هر دسته از دین‌داران بر حسب مرحله‌ی ایمانی‌ای که در آن به سر می‌برند، نیازمند کالاهای دینی مخصوص به خود هستند و با مخاطبان و مصرف‌کننده‌گان دینی دیگر متفاوت‌اند.
یکی از مشکلات عمده‌ی ما در ایران معاصر همین است که تولیدکننده‌گان کالاهای دینی اصلاً نمی‌دانند که برای چه مخاطبی در حال ارایه‌ی کالای دینی هستند. ... کالای دینی‌ای که برای کودکان ابتدایی و راه‌نمایی ارایه می شود گاه با کالای دینی عرضه شده برای دانش‌آموزان متوسّطه و دانش‌گاهی فرق ماهوی ندارد! در تلویزیون ما نیز همین مشکل وجود دارد. در تبلیغات دینی‌ای که سازمان‌های دینی مثلاً در ماه رمضان انجام می‌دهند نیز همین مشکل هست؛ زیرا اصلاً چیزی به نام مخاطب‌شناسی دینی در ایران وجود ندارد.
راه معتبر سوّم برای دسته‌بندی مخاطبان دینی که باز هم با دو دسته‌بندی مذکور می‌تواند وجه اشتراکی داشته باشد، دسته‌بندی مخاطبان بر حسب تعلّقات و درگیری‌های معرفتی آنان است. مثلاً اگر ما مخاطبان دینی را به اسطوره‌اندیش و عقلانی‌اندیش تقسیم کنیم، آن‌وقت نمی‌توانیم برای این دو دسته کالاهای دینی یک‌سانی را عرضه کنیم. این‌که مخاطب دینی ما بر حسب چه نوع تفکّری می‌اندیشد، تعیین می‌کند که کدام کالای دینی برای او مطلوب‌تر است.
🔹(متن کامل و بدون تلخیص را می‌توانید در لینک زیر بخوانید.)
http://www.deabel.org/vdcgqz9w.ak9wz4prra.html
حسن محدثی گیلوایی / یک‌شنبه 13 خرداد 1397
@HasanMohaddesi