Renani Mohsen / محسن رنانی

🗣 توسعه به مثابه توانمندی زبانیِ جامعه، برای دیالوگ و همشنوی 

✍️ بخشی از مقدمه دکتر محسن رنانی بر کتاب روایت داریوش آشوری از مسئله توسعه در ایران

@pooyeshfekri

🔹 از سیاست به اقتصاد،‌ از اقتصاد به جامعه‌شناسی و سپس به فلسفه، از آن دو به ادبیات و سپس به فرهنگ‌شناسی رو نمود و سرانجام در ساحت «زبان» سکنا گزید. برای آدم معمولی چند عمر لازم است تا بتواند این همه سیاحت در ساحت‌های فکر و زندگی را سامان دهد. اما او چنین کرد و در هر حوزه‌ای که حضور داشته نیز به مرز خلاقیت رسید.

🔹 هنگامی به مرز خلاقیت می‌توان رسید که در کوه‌پیمایی نفس‌گیر در هر حوزه، چنان بالا بروید که سرانجام در قله یا دستِ‌کم در دامنه‌های قله باشید. و بتوانید از آن بالا مسیرهای تازه را شناسایی کنید و به دیگران راه نشان بدهید. اگر این کوه‌نورد نظم‌های کنونی را نیز به چالش بکشد و مرزها و مسیرها را جابه‌جا کند،‌ شورشگر نیز هست. 

🔹 این کلمات، توصیف ره‌نوردِ شورشگری است به نام داریوش آشوری که این کتاب درباره‌ی اوست. برای غنا بخشیدن به «دانشنامه‌ی توسعه» کوشیده‌ایم اندیشه‌هایش در حوزه‌ی توسعه‌ی ایران را به گونه‌ای نظام‌مند گرد آوریم.

🔹اندیشمندی که در هر حوزه‌ای که پا گذاشته در مسیر حرکت خود ردِ پایی نمایان از خود برجای نهاده و یافته‌هایی را به نام خود ثبت کرده است. اما در حوزه‌ی زبان بیش از هر حوزه‌ی دیگر درنگ کرده و عرق ریخته و راه گشوده است. 

🔹 اندیشمندانِ بسیار به‌دنبالِ ریشه‌یابی مسئله‌ی توسعه‌نیافتگی ایران رفته‌اند و در جست‌و‌جوی علت‌های آن از اقلیم و جغرافیا تا فرهنگ و مذهب، ساختار جمعیت، ستمگری حکومت‌ها و سلطه‌ی مهاجمان خارجی تا وجودِ ذخایر نفت و در پی آن از مداخله‌‌های خارجی سخن گفته‌اند.

🔹 خودِ من در سال‌های اخیر هنگامی که به اندیشه درباره‌ی ویژگی‌های «انسانِ ایرانی» پرداختم، به رابطه‌هایی میان ویژگی‌های رفتاری و فرهنگی و خلقیات اکتسابی و فرهنگی‌مان رسیدم که ریشه در روزگار کودکی و سنت‌های تربیتی ما دارند.

🔹 اما آشوری دست ما را می‌گیرد و به جایی می‌برد که تاکنون کمتر کسی رفته و دیده است: «زبان». گرچه آشوری حرفی نظری درباره‌ی ریشه‌های زبانی توسعه‌نیافتگی ما ایرانیان نگفته است، اما به گمان من او به ساحت ارائه تحلیل جامعه‌شناختی از نسبت میان زبان و توسعه نزدیک شده است.  

🔹... نکته‌ی اساسی دیگر رابطه‌ی زبان باز با رواداری (tolerance) است. زیرا یکی از مؤلفه‌های اجتماعی مدرنیت، اصلِ رواداری است. رواداری یعنی اینکه در جامعه‌ی مدرن افراد خود را مرکز عالم وجود و مالک حقیقت نمی‌دانند و حقیقت را چنان چیزی می‌دانند که هر‌کسی پاره‌ای از آن را می‌شناسد و تمامیت آن از طریق مفاهمه‌ی همگانی آشکار می‌شود.

🔹 در نتیجه، هیچ اندیشه‌ای یکسره حق یا یکسره باطل تلقی نمی‌‌شود و هر اندیشه‌ای واجد پاره‌ای از حقیقت دانسته می‌شود که هم شایسته‌ی احترام و هم سزاوار نقادی است. 

🔹 اکنون داستان این است که آنچه این اجازه را به ما می‌دهد که بتوانیم از دریچه‌ی چشم دیگران هم جهان را ببینیم، بازبودن زبانِ ما به روی زبانِ ایشان است. زیرا واژه‌ها و مفهوم‌های در اصل ناآشنا از راهِ زبانِ جامعه‌ی دیگر به جامعه‌ی من راه پیدا می‌کنند و سبب می‌شوند تا دریابم که میدان شناختِ حقیقت، فراخ‌تر از آن است که تنها با نگاه و زبان و ایدئولوژی و انگاره‌های من دریافتنی باشد.

🔹 با رویارویی با کثرت فهم‌های دیگر، در ذهن من از اعتبار ایدئولوژی و باورهایم کاسته می‌شود. این‌گونه است که آدمی پای به مرحله‌ی رواداری می‌گذارد و زیست روادارانه را می‌آموزد و زبانش به روی زبان‌های دیگر و فهم عالمِ معنایی‌شان باز می‌شود. بنابراین، درخور‌ترین ابزار رواداری (و سپس مدارا) وجود فناوری و ابزارهای زبانی مناسب برای کسب، دریافت و خلق کلمات و مفاهیم جدید است. و چنین امکانی در بستر زبان باز فراهم می‌شود. 

🔹 .... من در اندیشه‌ی بسط این نظرم که کل فرآیند توسعه را بر بستر توان گفت‌وگو (به‌معنی دیالوگ و هم‌شنوی) در جامعه تعریف کنم. در واقع، شکل‌گیری توان گفت‌وگو خودِ همان فرآیندِ توسعه است.

🔹و گفت‌وگو نیازمند زبانی است که برای هم‌شنوی، ابزاری کارآمد و شفاف و خالی از بار‌های ارزشی و پیش‌داوری باشد. زبانی که بر بستر کاربرد شاعرانه‌ی زبان، سرشار از بار ایهام و چندمعنایی و ابهام و تمثیل است، آیا می‌تواند چنین کارکردی داشته باشد؟...

📘 تهیه کتاب روایت داریوش آشوری از مسئله توسعه در ایران و مطالعه متن کامل مقدمه محسن رنانی بر کتاب

🌍 توسعه یعنی حرکت از «تفکر جهان‌گیری» به «عقل جهان‌داری»

✍️ بخشی از مقدمه دکتر محسن رنانی بر کتاب روایت فرهنگ رجایی از مسئله توسعه در ایران

@pooyeshfekri

🔹 وقتی درگیر تدوین «روایت فرهنگ از مسئله توسعه ایران» بودیم و جلسات مختلف «گفت‌وگوهای توسعه» با ایشان را برگزار می‌کردیم این حس در من شکل گرفت که سعدی از خاک برخاسته است و اکنون نه در قالب شعر بلکه در قالب نثری جامعه‌شناختی دارد آیین جهانداری را به ایرانیان آموزش می‌دهد.

🔹 این قیاس از این‌رو شکل گرفت که واژگانی همچون مُلک، تدبیر، جهانداری، هویت، مصلحت و … هسته مرکزی اندیشه فرهنگ رجایی در حوزه توسعه را می‌سازند. روایت رجایی تا حد زیادی روایتی متمایز از دیگر الگوهای موجود در توسعه‌نویسی ایرانی است، امری که خود نیز بر آن تأکید دارد.

🔹 آنچه او درباره توسعه می‌گوید چیزی از جنس فرهنگ است. گویی روایت دکتر فرهنگ رجایی از توسعه را می‌توان «روایت فرهنگ از فرهنگ» نامید. او توسعه را تکامل «عقل جهانداری»‌ می‌داند و برای آن سه پایه مُلک (دولت)، تدبیر و مصلحت را معرفی می‌کند.

🔹 فهم من از نگاه دکتر رجایی به مسئله توسعه این‌گونه است: «توسعه عبارت است از استقرار دولتی که فرآیند‌های تدبیرش به‌گونه‌ای تنظیم شود که از دل آن ‏مصلحت بیرون آید.‏

🔹 به‌عبارتِ‌دیگر، برای رجایی توسعه عبارت است از سیستمی (مُلک یا دولت) که فرآیندهایش (نظام تدبیر) به‌گونه‌ای شکل گرفته باشد که از دل آن منفعت جمعی (مصلحت) بیرون بیاید.

🔹 یعنی ساختاری داریم (دولت) که سازوکارهایی دارد (بوروکراسی یا نظام تدبیر) که از درون آن محصولی از جنس منافع جمعی (مصلحت) تولید می‌شود».

🔹 به‌همین دلیل معتقدم نظریه رجایی برای تبیین توسعه امروز ایران ظرفیت بالایی دارد. ‏یعنی از نظر رجایی هر حکومتی وقتی توسعه‌خواه است و می‌تواند فرآیند توسعه ‏ملی را تسریع و تسیهل کند که ساختار نظام تدبیرش به‌گونه‌ای تنظیم شده باشد که از دل آن «مصلحت» ‏بیرون بیاید. و البته از چنین چارچوبی به‌راحتی می‌توان کاربست‌های سیاستی برای ایران امروز نیز استخراج کرد.

🔹 برای مثال و به‌عنوان توصیه‌ای سیاستی از این دیدگاه چنین بر‌می‌آید که برای بهبود فرآیند‌های معطوف به توسعه ملی (جهت‌گیری‌های مندرج در اسناد برنامه توسعه، سیاست‌های کلی و سند چشم‌انداز)، لازم است نقش ایدئولوژی یا اوامر ملوکانه یا منویات مقامات عالی کمرنگ و نقش مصلحت (منافع جمعی) پررنگ شود.

🔹 برخلاف نگرش‌های متداول که توسعه را برآمده از تفکر مدرن تلقی می‌کنند، برای رجایی توسعه پدیده‌ای مدرن نیست، بلکه پدیده‌ای تکاملی است که از عصر باستان شروع شده است. اما امروز به بار نشسته و ثمر داده است.

🔹برداشت من این است که دکتر رجایی می‌گوید توسعه از زمانه‌ای آغاز می‌شود که حکومت از ساختار اندیشگی و فرهنگی که در آن «هدف وسیله را توجیه می‌کند» عبور می‌کند و به مرحله‌ای می‌رسد که «مصلحت (منافع جمعی) وسیله را توجیه می‌کند».

🔹 در واقع از نقطه‌ای که دیگر نه ارزش‌های ایدئولوژیک یا منافع شخصی، قومی، قبیله‌ای یا مذهبی یک حکومت بلکه «مصالح ملی» به هدف محوری حکومت تبدیل می‌شود، فرآیند توسعه آغاز می‌شود.

🔹 او معتقد است ایران به توسعه دست‌نیافته است چون دولت‌های آن به‌جای تلاش برای جهانداری، همواره در اندیشه جهانگیری بوده‌اند. رجایی در تاریخ دراز دامنه ما ایرانیان از اعصار کهن تا به امروز در جست‌و‌جوی جهانداری است و به‌طور آشکار جهانگیری را مخرب توسعه می‌داند.

🔹 و البته او معتقد است برای آن که حکومتی به مرحله جهانداری عبور کند، سه شرط «عزم»، «استقلال» و «محیط مناسب منطقه‌ای و بین‌المللی» نیز لازم است.

🔹 به گمانم همین چارچوب مختصری که از نظریه جهانداریِ دکتر فرهنگ رجایی در اینجا ذکر شد ظرفیت بسیار فراخی برای تبیین عقب‌ماندگی دوران معاصر ایران فراهم می‌آورد و از دل آن کاربست‌های سیاستی جدی‌ای برای ایران امروز قابل استخراج است.

🔹 گرچه روایت تفصیلی اصلی که در این کتاب آمده است، بسیار خواندنی‌تر و انباشته از بصیرت‌هایی است که برای فهم مسئله توسعه در ایران لازم است.

🔹 نشستن بر سفره اندیشه‌های فرهنگ رجایی و اندیشیدن به «روایت فرهنگ از فرهنگِ توسعه»، دوره آموزشی پرباری بود که در جریان تدوین این روایت برای من فراهم آمد.

🔹 گمانم بر این است که خواندن روایت دکتر فرهنگ رجایی از مسئله توسعه ایران، برای غنای اندیشگی هر پویشگر و پژوهشگر حوزه توسعه ایران، بسیار ضروری است...

📓 تهیه کتاب روایت فرهنگ رجایی از مسئله توسعه در ایران و مطالعه متن کامل مقدمه محسن رنانی بر کتاب