شاهد علوی/ روزنامه‌نگار

درباره حق آموزش به زبان مادری و سیستم‌های آموزشی چندزبانه چندین میلیون کلمه مطلب علمی تولید شده است، بعد انسانی که ایدئولوژی توان درست گوش‌دادن و قدرت فهمیدنش را زائل کرده است دهن باز می‌کند و یاوه می‌بافد...
ما از تلاش برای فهماندن خسته شدیم، شما از اصرار بر نفهمیدن خسته نشدید؟

پیام آدری آزولی، دبیرکل یونسکو برای روز جهانی زبان مادری ۲۰۲۵

زبان‌ها فراتر از ابزاری صرف برای ارتباط هستند. آن‌ها تفکر را شکل می‌دهند، دانش را منتقل می‌کنند و ابزاری برای هویت‌اند. هر زبان، دنیایی در خود دارد و بیانگر میراث زنده‌ای است.

با این حال، این میراث در معرض تهدید قرار دارد؛ دست‌کم ۴۰٪ از زبان‌هایی که امروزه با آن‌ها صحبت می‌شوند، در خطر نابودی قرار دارند. و هنگامی که زبانی منقرض می‌شود، یک نگرش کامل نسبت به جهان نیز با آن منقرض می‌شود.

به مناسبت ۲۵مین سالگرد روز بین‌المللی زبان مادری، یونسکو مجددا بر تعهد خود نسبت به حفظ حدود ۷ هزار زبانی که در سراسر جهان صحبت می‌شوند، تاکید می‌کند.

به جای آن‌که این تنوع زبانی را مبنایی برای عدم درک در نظر بگیریم، باید به فواید فرهنگی و شناختی آن ارزش قائل شویم.
شناخت منافع زبان‌های جهان به این معناست که در درجه اول به همه افراد اجازه داده شود به زبان مادری خود آموزش ببینند.

این امر به ویژه در سال‌های اولیه تحصیل اهمیت دارد، زمانی که مهارت‌های پایه خواندن و نوشتن کسب می‌شوند و زبان‌های ملی به تدریج معرفی می‌گردند.

تحقیقات در این زمینه روشن است. گزارش جدید یونسکو که به مناسبت این روز منتشر شده است با عنوان «زبان‌ها مهم هستند: راهنمای جهانی برای آموزش چند زبانه»، یادآور راه‌های متعددی است که چند زبانه بودن، کیفیت آموزش را ارتقا می‌دهد.

بیشتر کودکان در صورت یادگیری به زبان مادری خود، به مدرسه خواهند رفت و عملکرد بهتری از خود نشان می‌دهند. آن‌ها همچنین زمانی که در مدرسه به زبان مادری خود خطاب می‌شوند، احساس پذیرش کامل می‌کنند و برای یادگیری زبان‌های جدید بهتر مجهز می‌شوند. علاوه بر این، والدین بر این باورند که ارتباط با معلمان و پیگیری تکالیف فرزندان‌شان آسان‌تر است.

با این حال، ۴۰٪ از مردم جهان به زبانی آموزش می‌بینند که با زبانی که در خانه صحبت می‌کنند، متفاوت است. یک مطالعه در ۲۲ کشور آفریقایی نشان داده است کمتر از ۲۰٪ از کودکان به زبان مادری خود تحصیل می‌کنند.

به همین دلیل، یونسکو با کشورهای سراسر جهان در حال همکاری است تا آموزش چند زبانه، بر اساس زبانی که به بهترین شکل درک و صحبت می‌شود، را به عنوان یکی از شرایط آموزش باکیفیت در اولویت قرار دهد.

این اقدام به منظور اطمینان از این است که مدرسه مکانی برای جدا شدن از زبان و فرهنگ نباشد، بلکه محلی برای آموختن درباره خود، درباره دیگران و درباره دنیای متنوع به شمار آید.

این همان کاری است که ما در کامرون انجام می‌دهیم، جایی که یونسکو از ادغام زبان‌های محلی در برنامه‌های درسی حمایت کرده است. این همان کاری است که در موزامبیک انجام می‌دهیم، جایی که معلمان را برای ارائه آموزش چند زبانه تربیت می‌کنیم.

و همین‌طور در شیلی، جایی که ما به تقویت مهارت‌های معلمان سنتی ماپوچه که زبان‌ها و فرهنگ‌های باستانی مردم بومی را آموزش می‌دهند، کمک می‌کنیم. تمام این تلاش‌ها به هزاران دانش‌آموز امکان می‌دهد که آموزش چند زبانه باکیفیت دریافت کنند.

یونسکو، به عنوان آژانس رهبری در سیستم سازمان ملل برای اجرای دهه بین‌المللی زبان‌های بومی (۲۰۲۲-۲۰۳۲)، از جامعه بین‌المللی می‌خواهد تا چند زبانه بودن را ترویج دهد و ثروت و تنوع میراث زبانی را به ابزاری برای صلح پایدار تبدیل کند. زیرا، به تعبیر فلوین سار، محقق سنگالی، زبان جایی است که خاص و عمومی به یکدیگر می‌پیوندند.

درباره زبان‌مادری (۴)
به مناسبت روز جهانی زبان مادری

درباره آموزش به زبان مادری، شکاف‌های اتنیکی و همبستگی ملی

این تصور که تدریس به زبان‌های مادری و چند زبانه کردن نظام آموزشی موجب ایجاد شکاف بین اقلیت‌های ملی/اتنیکی در ایران خواهد شد و یا به شکاف‌های موجود شدت و عمق خواهد بخشید، تصوری نادرست و ناشی از فهم سنتی از وحدت ملی است.

وحدت زبانی پیش شرط ضروری وحدت ملی نیست و تنوع زبانی نیز لزوما به شکاف‌های اجتماعی منتهی نخواهد شد. آن‌چه شکاف‌های اجتماعی را متراکم می‌کند، نه تنوع زبانی و به رسمیت شناخته شدن حق آموزش به زبان مادری که تحمیل آمرانه یک زبان واحد به گروه های انسانی دارای زبان‌های متمایز است.

نتیجه چنین تحمیلی نه وحدت ملی که همبستگی کاذب گروه‌های انسانی است که وحدت‌شان با کمترین فشار بیرونی درهم خواهد شکست. تجربه‌های در دسترس کشورهای دیگر نشان داده که هیچ تضادی بین به رسمیت شناخته شدن حق آموزش به زبان مادری در یک کشور با حفظ یگانگی و وحدت ملی در آن کشور وجود ندارد.

شکاف‌های اجتماعی بیش از هر چیز محصول نابرابری‌های اجتماعی و هم‌داستانی بخشی از اجتماع با قدرت مستقر به منظور انکار حقوق بخشی دیگر از اجتماع است. از جمله بدیهی‌ترین و بنیادی‌ترین حقوق انکار شده بخش‌های بزرگی از جامعه ایران حق آموزش به زبان مادری است.

لذا در ارتباط با این بحث خاص، آن چه به شکاف‌های اجتماعی دامن می‌زند نه تدریس به زبان‌های مادری که تداوم سیاست «تایید آشکار» یا «سکوت موافق» ملت فارس در قبال سیاست‌های دیگرستیز نظام حاکم در حق اقلیت‌های ملی/اتنیکی غیر فارس در ایران است.

#زبان_مادری
#آموزش_چندزبانه

درباره زبان‌مادری (۳)
به مناسبت روز جهانی زبان مادری

در نقد گزاره کاذب «زبان فارسی، زبان مشترک تاریخی ایرانیان»

در نقد گزاره کاذب «زبان فارسی، زبان مشترک تاریخی ایرانیان» گفتن این‌که زبان فارسی داوطلبانه و بدون اجبار سیاسی و به صورت تاریخی به زبان مشترک ایران بدل شده است ناشی از عدم تمایز بین دو نقش متفاوت "زبان ادبی/دیوانی در دوران قدیم" و "زبان مشترک در دوران مدرن" است.

زبان مشترک اساسا ترمی مربوط به دنیای مدرن است.در ایران، سرزمینی با تنوع زبانی بالا، تا زمان تاسیس "دولت ملی مدرن" (برآمدن حکومت رضاشاه) زبان مشترک فارسی نداشتیم و امکانی برای داشتن زبان مشترک هم نبوده و گزاره «زبان فارسی هم‌چون زبان مشترک تاریخی ایرانیان» فاقد معنای تاریخی است.

تا پیش از تاسیس نظام آموزشی مدرن، در طول تاریخ ایران، هیچگاه گروه‌های جمعیتی/اتنیکی دو یا چند زبانه ند‌اشته‌ایم. تنها دوزبانه‌های ایران تا آن زمان، درصد یک رقمی افراد باسواد مکتب رفته و یا مردمان ساکن در مرزهای زبانی بوده‌اند که زبانی غیر از زبان مادری خود را بلد بوده‌اند.

سوادآموزی در جهان ماقبل مدرن، خاص روحانیون، و طبقه بسیار کوچک ثروتمندان بوده و توده مردم شانسی برای سوادآموزی نداشته‌اند. تا ۹۰ سال پیش؛ غیرفارس‌ زبان‌هایی که به مکتب نرفته و یا در شهری فارس زبان زندگی نمی‌کردند هیچ راه، امکان و شانسی برای یاد گرفتن فارسی نداشته است.

اما زبان مشترک یعنی زبانی که همه مردمان یک واحد سیاسی معین می‌توانند با آن سخن ‌بگویند و ارتباط بگیرند. در کشور ایران با تنوع زبانی گسترده، مردم با زبان‌های مختلف جز از رهگذر نظام آموزش همگانی (که پدیده ای مدرن است) نمی‌توانستند زبان یکدیگر یا یکی از زبان‌ها را یاد بگیرند.

با استناد مفهومی به اطلس زبان‌های در خطر یونسکو، در گذشته نه چندان دور، در ایران دست کم ۳۳ زبان و گویش متفاوت رایج بوده و هم اکنون نیز با استناد به همان اطلس و با کسر زبان‌های مرده، حداقل ده زبان و گویش زنده (هرچند برخی از این زبان‌ها در خطر مرگ هستند) در ایران وجود دارد.

چگونه می‌توان مدعی شد در طول تاریخ و به طور طبیعی، زبان فارسی زبان مشترک همه ایرانیان بوده است در حالی که دست کم زبان مادری بیش از نیمی از آنان غیر فارسی بوده و به یکی از سی زبان دیگر تکلم می‌کرده‌اند و هیچ راهی هم برای آموختن زبان فارسی نداشته‌اند؟ چگونه فارسی را آموخته‌اند؟

آموختن زبان دوم آیا جز از رهگذر آموزش یا تجربه زتدگی در میان متکلمان به آن زبان امکان پذیر است؟ پیش از تاسیس مدارس مدرن در ایران و آموزش اجباری، صرف نظر از تعداد بسیار اندکی که از طریق حجره‌های سنتی باسواد می‌شده‌اند سایر ایرانیان غیر فارس چگونه می‌توانستند فارسی را بیاموزند؟

هم اکنون نیز شهروندان کهنسال بی‌سواد تُرک، کُرد، عرب و بلوچ بسیاری داریم که مطلقا قادر به کاربرد زبان فارسی حتی برای ارتباطات ساده هم نیستند. آموختن زبان فارسی از غرب تا شرق ایران نه انتخابی آزادانه و تاریخی که نتیجه تحمیل نظام آموزشی متمرکز تک‌زبانه فارسی محور در ایران است.

به دلایل سیاسی برای دوره‌ای طولانی در تاریخ ایران، زبان دیوانی و ادبی غالب فارسی و زبان علمی عربی بوده است. زبان لاتین هم برای بیش از یک هزاره؛ زبان ادبی، عملی و سیاسی کشورهای حوزه مسیحیت بوده است اما این بدان معنا نیست که لاتین زبان مشترک تاریخی مردم آن حوزه تمدنی بوده است.

این‌که زبان فارسی هزار سال زبان دیوانی/ادبی بوده و برای همین زبان ملی است و الان هم باید تنها زبان مشترک مردم باشد درست مثل این است که بگوئیم زبان ملی و مشترک ده‌ها کشور حوزه مسیحی لاتین است و این ده‌ها زبان اکنون رایج و مشترک در آن کشورها انتخابی نادرست و غیرتاریخی است.

اضافه کنم در دوارن جدید نیز بدل شدن زبان فارسی به زبان مشترک ایران نه ناشی از اراده‌ای دمکراتیک و یا انتخابی طبیعی که محصول تصمیمی سیاسی و نتیجه سیاست آمرانه‌ای بوده که از دوره رضاشاه شروع شده و ۹۰ سال است به اشکال متنوع ومتناسب با شرایط وامکانات سیستم سیاسی غالب تعقیب شده است.

زبان فارسی پس از ۹۰ سال کاربردش به عنوان تنها زبان رسمی و با صرف مبالغ بی‌شماری از سرمایه و ثروت و دارایی و مالیات متعلق به فارس و کُرد و تُرک و عرب و بلوچ و گیلک و تُرکمن و لُر و ... برای آموزش و انتشار و ترویج انحصاری آن، به زبان میانجی/مشترک ایرانیان معاصر بدل شده است.

به این ترتیب، زبان فارسی به حکم قانونی که در یک نظام پادشاهی مطلقه تصویب شد و با تحمیل آن از رهگذر نظام آموزشی همگانی و اجباری تک زبانه و به قیمت انکار، تحقیر، به حاشیه راندن و سرکوب سایر زبان‌های رایج در ایران به زبان مشترک/میانجی در ایران بدل شد.

#زبان_مادری
#آموزش_چندزبانه

درباره زبان‌مادری (۲)
به مناسبت روز جهانی زبان مادری

در سیستم آموزشی چندزبانه کودک با زبان مادری وارد فرآیند آموزش می‌شود و زبان میانجی/مشترک هم در سال‌های اولیه به محتوای آموزشی اضافه شده و کودک با هر دو زبان تحصیل می‌کند و زبان مشترک مطلقا کنار گذاشته نمی‌شود.

لذا مخالفت با بحث چندزبانه کردن سیستم آموزشی و ضرورت آموزش به زبان مادری، از باب نگرانی بابت زبان مشترک، مخالفتی بی‌مورد است.

سیاست‌های چندزبانه هرچقدر هم پرهزینه باشد قطعا هزینه کمتری از آن‌چه خواهد داشت که سیاست تک‌زبانی متوجه ایران کرده است. وضعیت فعلی واقعا بحرانی است.

فارغ از نظری که درباره جدایی‌طلبی دارید، بی‌تردید یکی از دلایل تقویت گرایش‌های جدایی‌طلبانه، سیاست انکار زبان‌های دیگر و اصرار بر سیستم تک‌زبانی است اما مساله فقط گرایش به جدایی‌طلبی نیست، چندزبانه کردن نظام آموزشی همزمان با این‌که یک ضرورت سیاسی است یک انتخاب اخلاقی هم هست.

با چه منطق اخلاقی و انسانی می‌توان این نابرابری و تبعیض آشکار را توجیه کرد که بخشی از مردم این سرزمین حق داشته باشند به زبان مادری‌شان درس بخوانند و بخشی دیگر از چنین حقی بی‌بهره باشند؟
هیچ مصلحتی و هیچ منفعتی و هیچ منطقی نمی‌تواند سیاست‌های غیراخلاقی را موجه سازد.

#زبان_مادری
#آموزش_چندزبانه