فرهنگ، تاریخ و تمدّن تورک

آیاز آتا (شاختا بابا) و نارتوقان / ناردوقان / ناردوغان بایرامی


۲١ دسامبر روز «عید ناردوغان» است که سابقه هزاران ساله در میان تورک‌ها دارد. لفظ ناردوغان در حال حاضر در تورکیستان برای انقلاب زمستانی (قیش گون‌دؤنومو) بکار می‌رود. انقلاب زمستانی در ستاره‌شناسی لحظه‌ای است که خورشید از دید ناظر زمینی در بیش‌ترین فاصله زاویه‌ای با صفحه استوا در آنسوی نیم‌کره شمالی-جنوبی ناظر قرار دارد. «نار» در زبان تورکی باستان (و مغولی) به معنی خورشید می‌باشد. این عید در میان تورک‌های منطقه ایدیل اورال (تاتار ائلی، باشقیر ائلی، چوواش ائلی و...)، سیبری و تورکستان با نامهایی چون کویاش توغا (گونش دوغان)، ناردوقان، ماردوقان، نارتاوان، نارتوکان، ناردوان و در بین تورک‌های خاورمیانه و قفقاز با نام چیلله و... معروف است.

تورکها در این عید اقدام به تزیین درخت کاج کرده و به آن «درخت حیات» می‌گفتند. این مراسم صدها سال بعد از طرف اروپاییها اخذ و تا زمان حاضر نیز با عنوان نوئل (تولد عیسی) و با تزیین درخت کاج جشن گرفته می‌شود. بابا نوئل هم که سمبل این مراسم است، از فرهنگ تورک اخذ گردیده است. زیرا صدها سال قبل از ظهور حضرت عیسی، آیاز آتا در میان تورکها وجود داشت.

در میتولوژی تورک آیاز آتا در زمستان سرد ظاهر شده، به گرسنگان و بی‌کسان کمک کرده و آنها را شاد می‌نمود. همچنین بنا به اعتقاد تورکان باستان درست در مرکز زمین یک درخت کاج وجود داشت که به آن درخت حیات می‌گفتند. آثار این اعتقاد هنوز هم در نقوش متعلق به فرش، کلیم و... به چشم می‌خورد.

@TurkUygarligi
.

نویسنده، ادیب و سیاستمدار مشهور تورک «چنگیز آیتماتوو»


چنگیز آیتماتوو، با نام كامل "چنگیز تورکولویچ آیتماتوو"، نویسنده، ادیب، روزنامه‌نگار، نمایشنامه‌نویس، مترجم و سیاستمدار تورک، متولد دسامبر ۱۹۲۸ در دهکده شکر در منطقه تالاس، بعد جمهوری شوروی قرقیزستان.
وی پسر یکی از دولتمردان معروف قرقیزستان بود که طی تصفیه‌های استالینی ۱۹۳۷ دستگیر و بعد از یک سال تیرباران شد. مادرش بازیگر تئاتر بود و به تأثیر از نام قهرمان تاریخ تورک، امپراتور بزرگ تورک، چنگیز خان، نام وی را چنگیز گذاشت.

در ۱۹۴۲، در سن چهارده سالگی، در دهکده خود آغاز به کار کرد. ابتدا در قزاقستان سپس در مؤسسه کشاورزی قرقیزستان (بیشکک) به تحصیل پرداخت و به نوشتن داستان‌های کوتاه روی آورد. در ۱۹۵۶ ـ ۱۹۵۸ در «مؤسسه ادبی گورکی» (مسکو) تحصیلات خود را ادامه داد. در ۱۹۵۹ به حزب کمونیست پیوست و در سال‌های ۱۹۵۹ ـ ۱۹۸۹ به‌عنوان خبرنگار برای روزنامه معتبر پراودا کار کرد، آیتماتوو نماینده خلق در شورای عالی (مجلس شوروی) و یکی از اعضای کمیته مرکزی حزب کمونیست نیز بود. او از نوامبر ۱۹۹۰ سفیر شوروی و روسیه در لوکزامبورگ و بعد از استقلال قرقیزستان سفیر کشور خود در ناتو، اتحادیه اروپا و یونسکو بود.

اما فعالیت‌های ادبی آیتماتوو بود که موجب شهرت او به‌ عنوان یکی از برجسته‌ترین نویسندگان غیر روسی‌زبان شوروی گردید. نخستین نوشته‌های او آینده‌ای بود از تصویر پردازی ظریف روانشناختی و فرهنگ جادویی، چشم‌اندازها و شیوه زندگی روستایی جامعه سنتی قرقیزستان [افسانه‌های کوهستانها و استپ‌ها (۱۹۶۳)؛ الوداع گل‌ساری (۱۹۶۳)؛ و کشتی سفید (۱۹۷۳)]. داستانهای جمیله (۱۹۵۸) و معلم اول من (۱۹۶۲) او به‌صورت فیلم درآمدند و تبدیل به آثار کلاسیک سینمای قرقیزستان شدند. درباره داستان جمیله گفته‌اند: شاید در ادبیات جهان در مورد محبت زن و مرد هزاران اثر خلق شده باشد اما هیچ کدام آن صمیمیت و شیرینی جمیله را ندارند، در واقع آیتماتوو در این زمینه روزنه تازه‌ای را بر روی خوانندگان باز کرد.

آیتماتوو نخستین نویسنده تورک [از قرقیزستان] بود که درک فرهنگ مردمی و سنتی قرقیزستان را تا سطح تحلیل‌های روانشناختی ارتقا داد. آیتماتوو در نوشته‌های اخیر خود، با تفاوت‌هایی ظریف بار دیگر به مضامین اولیه خود بازگشت. آیتماتوو در آثار خود تصویر‌های سنتی فرهنگ مردمی قرقیز را با نقش‌مایه‌‌های ادبیات کلاسیک جهان در بافتی از واقعه‌های پرخطر اجتماعی به‌هم می‌آمیزد. [روزی به درازای یک قرن (۱۹۸۰)؛ و تامغای کاساندرا (۱۹۹۵)، سیب سرخ (۱۹۶۴)، رویاهای ماده گرگ (۱۹۸۶)، ابری که با چنگیز خان قهر بود (۱۹۹۰) و...]. اغلب رمانهای او، که توسط استودیوی فیلمسازی قرقیزستان به‌صورت فیلم درآمده‌اند، تأثیری نیرومند بر شکل‌گیری جهان‌بینی تورک‌های قرقیزستان داشته‌اند. او در آثار خود در چارچوبی محدود و با زبانی "سربسته" از نظام شوروی انتقاد می‌کرد.

مهم ترین اثری که بدون شک آیتماتوو را در سطح جهانی مطرح کرد، بی تردید رمان «روزی به درازای یک قرن» وی بود که در این رمان به مسأله هویت ملی و ضد ملی و مانقورت و مانقورتیسم پرداخته است. این رمان که آمیزه‌ای از واقعیت و تخیل است در سه زمان، گذشته، حال و آینده انشا شده و در واقع نویسنده داد سخن را داده است.

آیتماتوو در دوران پس از شوروی قرقیزستان همچنان به‌عنوان یکی از محبوب‌ترین نویسندگان و سیاستمداران قرقیزستان باقی ماند.

آیتماتوو هم در اتحاد شوروی و هم در میان کشورهای مستقل مشترک‌المنافع کنونی، یکی از معروف‌ترین نویسندگان غیر روس است. او دارای شهرتی بین‌المللی است و داستان‌های کوتاه و رمان‌های او به ۱۳۰ زبان و با شمارگانی کلی ۴۰ میلیون نسخه منتشر شده‌اند. وی برنده جایزه ادبی "قلب طلایی" نیز بود.

در سال ۲۰۰۸ نیز در قرقیزستان به مناسبت هشتادمین سالگرد تولد او، سال آیتماتوو اعلام شد که نویسنده سرشناس در ۱۰ ژوئن همان سال در نورنبرگ آلمان دار فانی را وداع گفت و در گورستان آتا-بیت (مزار پدری – بابا مزاری) بیشکک به خاک سپرده شد.

آیتماتوو نام خود را در تاریخ و ادبیات تورک جاویدانه کرد و هیچ نویسنده دیگری در قرقیزستان و شوروی سابق شهرت و جایگاه او را کسب نکرد.

اتحاد در زبان، اندیشه و عمل در دنیای تورک؛ از آرزوهای آیتماتوو بود. وی طرفدار سرسخت اتحاد دنیای تورک بود و به‌کارگیری یک زبان ادبی مشترک در جهان تورک را توصیه می‌کرد.

@TurkUygarligi