زیر سقف آسمان

شایان توجه استادان و دانشجویان ارجمند رشته‌های علوم اجتماعی و علوم انسانی


فصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه آزاد شوشتر، دورهٔ جدید فعالیت خود را آغاز کرده است با امید به این‌که در آیندهٔ نزدیک بتواند امتیاز علمی (علمی - پژوهشی با امتیاز وزارت عتف) را به‌دست بیاورد.
از همین‌رو، از استادان و دانشجویان دعوت می‌شود مقالات (به‌ویژه مقالات تحلیلی و تبیینی اما نه الزاماً کمّی‌گرایانه) و نتایج پژوهش‌های خود را برای مجله ارسال کنند.
مجله هم‌چنین برای داوری مقالات نیاز به همکاری استادان گرامی دارد.

مدیر داخلی

@NewHasanMohaddesi

♦️آشوب‌ناکی‌ی آموزش روش تحقیق در علوم اجتماعی‌ی ایران /۶
ص ۳

✍️حسن محدثی‌ی گیلوایی
۶ اسفند ۱۴۰۳

"However, qualitative versus quantitative research refers to empirical or data -oriented considerations about the type of data to collect and how to analyze them. Qualitative research relies mostly on non-numeric data, such as interviews and observations, in contrast to quantitative research which employs numeric data such as scores and metrics. Hence, qualitative research is not amenable to statistical procedures such as regression analysis, but is coded using techniques like content analysis. Sometimes, coded qualitative data is tabulated quantitatively as frequencies of codes, but this data is not statistically analyzed. Many puritan interpretive researchers reject this coding approach as a futile effort to seek consensus or objectivity in a social phenomenon which is essentially subjective. Although interpretive research tends to rely heavily on qualitative data, quantitative data may add more precision and clearer understanding of the phenomenon of interest than qualitative data" (Bhattacherjee, 2012: 103).

«اصطلاح «تحقیق تفسیری» اغلب به‌نحو آسان‌گیرانه و مترادف با «تحقیق کیفی» به‌کار برده می‌شود، اگرچه این دو مفهوم کاملاً با هم متفاوت اند. تحقیق تفسیری الگوی پژوهشی است (بنگرید به فصل سوم) که بر این پیش‌فرض مبتنی است که واقعیت اجتماعی واحد یا عینی نیست، بل‌که بیش‌تر توسط تجربه‌های انسانی و زمینه‌های اجتماعی (وجودشناسی) شکل داده می‌شود و از این رو، در درون زمینه‌ی اجتماعی-تاریخی اش از ره‌گذر آشتی دادن تفسیرهای انفسی مشارکان گوناگون اش (معرفت‌شناسی) به‌تر مطالعه می‌گردد. چون محقّقان تفسیری واقعیت اجتماعی را جای‌گیر در درون محیط اجتماعی‌شان می‌بینند و جدا کردن آن‌ها را از محیط اجتماعی شان غیر ممکن می‌دانند، این واقعیت را به جای یک فرآیند فرضیه‌آزمایی ولو از راه فرآیندی «معنابخش» تفسیر می‌کنند. این در تقابل با الگوی پوزیتیویست یا کارکردگرا است که می‌پذیرند واقعیت نسبتاً مستقل از زمینه است و می‌تواند از زمینه‌شان منتزع گردندو به‌شیوه‌‌ی کارکردی‌ی قابل تجزیه با استفاده از فنون عینی نظیر سنجه‌های استاندارد شده مطالعه شود. این‌که یک محقق تحقیق تفسیری یا پوزیتیویستی را دنبال کند به ملاحظات پارادایمیک در باره‌ی سرشت پدیده‌ی تحت مطالعه و به‌ترین شیوه‌ی مطالعه کردن آن وابسته است. با وجود این، تحقیق کیفی در مقابل تحقیق کمّی، به ملاحظات تجربی یا داده‌محور در باره‌ی نوع داده‌ها برای گردآوردی و چه‌گونه‌گی‌ی تحلیل آن‌ها اشاره دارد. تحقیق کیفی بیش‌تر بر داده‌های غیر عددی نظیر مصاحبه‌ها و مشاهدات، تکیه دارد، در تقابل با تحقیق کیفی که داده‌های عددی نظیر شاخص‌ها و نظام اندازه‌سنجی (متریکس) را به‌کار می‌گیرد. از این رو، تحقیق کیفی تابع رویه‌های آماری نظیر تحلیل رگرسیون نیست اما با استفاده از فنونی نظیر تحلیل محتوا کدگذاری می شود. گه‌گاه داده‌های کیفی‌ی کدگذاری شده به‌نحو کمّی به‌منزله‌ی بسامدهای کدها جدول‌بندی می‌شوند، امّا این داده‌ها به‌نحو آماری تحلیل نمی‌‌گردند. بسیاری از محقّقان تفسیری‌ی محض این روی‌کرد کدگذاری را به‌عنوان تلاشی سترون برای جست‌وجوی اجماع یا عینیت در پدیده‌ی اجتماعی ‌ای که به‌نحو ذاتی انفسی است، رد می‌کنند. اگرچه تحقیق تفسیری متمایل به این است که عمدتاً بر داده‌های کیفی تکیه کند، داده‌های کمّی نیز ممکن است دقّت بیش‌تر و فهم پواضح‌تر پدیده‌های مورد نظر بیافزایند تا داده‌های کیفی» (Bhattacherjee, 2012: 103).

دایره‌المعارف روش‌های تحقیق کیفی (Given and Saumure, 2008: 459) از انتشارات سیج نیز بین کندوکاو تفسیری و کندوکاو کیفی فرق نهاده است:

"Interpretive inquiry, as is the case with all other forms of qualitative inquiry, focuses on understanding (interpreting) the meanings, purposes, and intentions (interpretations) people give to their own actions and interactions with others. What distinguishes interpretive inquiry from the other approaches to qualitative research is the desire to step aside from various issues that have long been central to discussions about the nature and purposes of social and educational research" (Given and Saumure, 2008: 459).


ادامه دارد. 👇👇👇


#نظریه‌پردازی
#صحت‌آزمایی
#روش_تحقیق
#تحقیقات_کیفی
#احمد_محمدپور

@NewHasanMohaddesi

♦️آشوب‌ناکی‌ی آموزش روش تحقیق در علوم اجتماعی‌ی ایران /۶
ص ۲

✍️حسن محدثی‌ی گیلوایی
۶ اسفند ۱۴۰۳


۳. داده‌ها، شواهد، و ملاحظات عقلانی، معرفت را شکل می‌دهند. در عمل، محقق اطّلاعاتی بر اساس ابزارهایی مبتنی بر سنجه‌های کامل شده توسّط مشارکان یا توسّط مشاهدات ثبت شده به‌دست محقّق گرد می‌آورد؛

۴. تحقیق درصد بسط گزاره‌های حقیقی‌ی ذی‌ربط است؛ گزاره‌هایی که بتوانند به تبیین وضعیت مورد بحث کمک کنند یا این‌که روابط علّی‌ی مورد نظر را توصیف کنند. در مطالعات کمّی، محقّقان رابطه را میان متغیّرها دنبال می‌کنند و این را بر حسب پرسش‌ها یا فرضیه‌ها مطرح می‌کنند؛

۵. عینی بودن جنبه‌ای ذاتی از کندوکاو شایسته است. محقّقان باید روش‌ها و نتایج برای سوگیری بررسی کنند. برای مثال، استاندارد اعتبار و پایایی در تحقیقات کمّی مهم اند» (Creswell, 2014: Chapter 1, The Selection of a Research Approach؛ هم‌چنین بنگرید به Creswell, 2018؛ هم‌چنین بنگرید به کرسول، ۱۳۹۱: ۳۴-۳۳ و کرسول، ۱۴۰۰: ۴۱-۳۹).

علاوه بر این‌که کرسول در این آثار گوناگون خود از بهره‌گیری‌ی روش‌های تحقیق کیفی در تحقیقات مبتنی بر معرفت‌شناسی‌ی پوزیتیویستی / پساپوزیتیویستی سخن می‌گوید، در اثر مشترک خود با شرال ان. پات در جایی از اثر خود -آن‌جا که در باره‌ی اعتبارسنجی validation در تحقیق کیفی از تعابیر «روی‌کرد کیفی به تحقیق کیفی» (an interpretive approach to qualitative research) و «تحقیق کیفی‌ی تفسیری» (interpretive qualitative research) بهره می برند (Creswell, 2018: Chapter 14: Standards of Validation and Evaluation؛ هم‌چنین بنگرید به کرسول، ۱۳۹۱: ۲۵۱؛ مترجمان کتاب به زبان فارسی تعبیر دوم را تغییر می‌دهند و به جای تحقیق کیفی‌ی تفسیری می‌نویسند: «پژوهش تفسیری»!).

با ملاحظه‌ی به‌کارگیری‌ی این تعابیر می‌تواند به‌خوبی دریافت که تحقیق کیفی به دو دسته تقسیم می‌شود:
۱. تحقیق کیفی‌ی تفسیری (یا تفسیرگرایانه)
۲. تحقیق کیفی‌ی غیر تفسیری (یا غیر تفسیرگرایانه)

اکنون من بعد از این بحث‌های مقدّماتی در باره‌ی خطای بزرگ یک‌سان گرفتن تحقیق کیفی و تحقیق تفسیری توسط نویسنده‌گان کتاب‌های روش تحقیق در علوم اجتماعی‌ی ایران و مدرّسان درس روش تحقیق در ایران (خطای بزرگی که خود پدید آورنده‌ی خطاهای متعدّد دیگر بوده است و در ادامه از آن‌ها سخن خواهم گفت)، می‌توانم به‌طور مستقیم به بحث از تفاوت تحقیق کیفی و تحقیق تفسیری بپردازم.

تمایز تحقیق کیفی و تحقیق تفسیری
محقّقان و نویسنده‌گان و صاحب‌نظران مختلف و متعدّدی در دنیا در باره‌ی تفاوت تحقیق کیفی و تحقیق تفسیری سخن گفته اند، اما نویسنده‌گان کتاب‌های روش تحقیق در ایران و مدرّسان درس روش تحقیق به‌خاطر تسلّط برخی کلیشه‌ها بر ذهن‌شان (نظیر نگاه تقابلی بین تحقیق کیفی و تحقیق کمّی) هرگز متوجّه این تفاوت نشده اند و هرگز در آثاری که بدان‌ها ارجاع داده اند، این تفاوت مهم را ندیده اند! این همه نویسنده و مدرّس ایرانی در تمام این سال‌ها در انتقال دانش اشتباه و ناقص عمل کرده اند. این وضعیت به‌راستی تأسّف‌بار است! بگذارید من نمونه‌هایی را ذکر کنم تا بر همه‌گان این خطای بزرگ آشکار شود. نخست اصل متنی انگلیسی را در این باره درج می‌کنم و سپس آن را ترجمه می‌کنم:

The term “interpretive research” is often used loosely and synonymously with “qualitative research”, although the two concepts are quite different. Interpretive research is a research paradigm (see Chapter 3) that is based on the assumption that social reality is not singular or objective, but is rather shaped by human experiences and social contexts (ontology), and is therefore best studied within its socio-historic context by reconciling the subjective interpretations of its various participants (epistemology). Because interpretive researchers view social reality as being embedded within and impossible to abstract from their social settings, they “interpret” the reality though a “sense-making” process rather than a hypothesis testing process. This is in contrast to the positivist or functionalist paradigm that assumes that the reality is relatively independent of the context, can be abstracted from their contexts, and studied in a decomposable functional manner using objective techniques such as standardized measures. Whether a researcher should pursue interpretive or positivist research depends on paradigmatic considerations about the nature of the phenomenon under consideration and the best way to study it.

ادامه دارد. 👇👇👇

#نظریه‌پردازی
#صحت‌آزمایی
#روش_تحقیق
#تحقیقات_کیفی
#احمد_محمدپور

@NewHasanMohaddesi

♦️آشوب‌ناکی‌ی آموزش روش تحقیق در علوم اجتماعی‌ی ایران /۶
ص ۱

✍️حسن محدثی‌ی گیلوایی
۶ اسفند ۱۴۰۳

تحقیق کیفی در آثار کرسول
دکتر احمد محمدپور از جمله کسانی است که با ارجاع به کرسول، تحقیق کیفی را با تحقیق تفسیری یکی گرفته است. البته از آن‌جایی‌که او از پیش خود فاقد اندیشه یا مبانی‌ی مشخّصی برای چنین بحثی است، جاهایی هم ضد و نقیض سخن می‌گوید. برای مثال، گاه می‌نویسد:

«از نظر پارادایمی، تحقیق کیفی اصولاً‌ مبتنی بر پارادایم تفسیرگرایی برساخت‌گرایی اجتماعی است، امّا در خلال چند دهه اخیر از سوی پارادایم‌های غیراثباتی از جمله پارادایم‌های انتقادی، فمینیسم، و پست مدرنیسم و حتّی پسااثبات‌گرایی نیز به‌کار گرفته شده است» (محمدپور، ۱۳۹۸: ۶۹).

اوّلاً تحقیق کیفی همان‌طور که از قول دنزین و لینکلن ذکر کرده ام، در علوم فیزیکی نیز وجود داشته و اختصاص به پارادایم خاصی نداشته است. تحقیقات کیفی در رشته‌های بسیار متنوعی به‌کار گرفته شده اند.

ثانیاً تلقّی‌ی برساخت‌گرایی‌ی اجتماعی که نظریه ای در جامعه‌شناسی است به‌عنوان یک پارادایم خطا است؛ چه این خطا از سوی محمدپور انجام گرفته باشد چه او از آثار غربی آن را گرفته باشد.

ثالثاً همان‌طور که ذکر کردیم از همان قرن نوزدهم روش‌های کیفی در حوزه‌های مختلف علوم انسانی به‌کار گرفته شده اند و اثبات‌گرایان و بعدها پسااثبات‌گرایان نیز آن را به‌کار گرفته اند و استفاده از این نوع روش‌های اصلاً تازه نیست.

وقتی به آثار جان دبلیو کرسول می‌نگریم، درمی‌یابیم که او از پارادایم‌ها یا چارچوب‌های تفسیری‌ی مختلفی که از روش‌های تحقیق کیفی بهره برده اند، در ویرایش‌های مختلف کتاب اش سخن گفته است. در ویرایش چهارم کتاب او (که به‌ فارسی هم ترجمه شده) آمده است:

«پیش‌فرض‌های پساپوزیتیویستی شکل سنّتی‌ی تحقیق را نشان می‌دهند، و این پیش‌فرض‌ها در مورد تحقیقات کمّی بیش‌تر از تحقیقات کیفی صادق اند. این جهان‌بینی گه‌گاه روش علمی یا انجام تحقیق علمی خوانده می‌شود. هم‌چنین تحقیق پوزیتیویستی / پساپوزیتیویستی، علم تجربی، و پساپوزیتیویسم نامیده می‌شود. این اصطلاح اخیر، پساپوزیتیویسم نامیده می‌شود چون معرف اندیشه‌ی بعد از پوزیتیوسم است و برداشت سنّتی‌ی حقیقت مطلق معرفت را به‌چالش می‌کشد (Phillips & Burbules, 2000) و اذعان می‌کند که ما در باره‌ی مدّعیات‌مان در باره‌ی معرفت وقتی که رفتار و کنش‌های انسان‌ها را مطالعه می‌کنیم، پوزیتیویست باشیم. سنّت پساپوزیتیویستی از نویسنده‌گان قرن نوزدهم هم‌چون کنت، میل، دورکیم، نیوتن، و لاک (Smith, 1983) و اخیرتر از نویسنده‌گانی چون فیلیپس و باربلز (2000) می‌آید. پساپوزیتیویست‌ها فلسفه‌ای تعیّن‌گرایانه دارند که در آن علل (یحتمل) معلول‌ها یا پی‌آمدها را تعیین می‌کنند. بنابراین، مسائل مطالعه شده توسط پساپوزیتیویست‌ها نیاز به شناسایی‌ و ارزیابی‌ی عللی که بر پی‌آمدها تأثیر می‌نهند را منعکس می‌سازند؛ هم‌چون موارد یافته شده در آزمایشات. پساپوزیتیویسم هم‌چنین تقلیل‌گرایانه است از این حیث که مقصود در آن تقلیل ایده‌ها به مجموعه‌ی کوچک و ناپیوسته‌ای برای آزمون است؛ هم‌چون متغیرهایی که شامل فرضیه‌ها و پرسش‌های تحقیق می‌شوند. معرفتی که از طریق لنزی پساپوزیتیویستی بسط می‌یابد، مبتنی است بر مشاهده‌ و اندازه‌گیری‌ی دقیق واقعیت عینی که «آن‌جا آن بیرون» در جهان وجود دارد. بنابراین، بسط دادن سنجه‌های عددی‌‌ی مشاهدات و مطالعه کردن رفتار افراد برای یک پساپوزیتیویست دست برتر را پیدا می‌کند. در نهایت، قوانین یا نظریه‌های وجود دارند که بر جهان حاکم اند و این نیازمند آزمون شدن یا صحت‌آزمایی و بازیابی شدن اند؛ به‌طوری که ما می‌توانیم جهان را بفهمیم. بنابراین، در روش علمی -[یعنی] روی‌کرد پذیرفته شده به تحقیق توسّط پساپوزیتیویست‌ها- محقّق با یک نظریه می‌آغازد، داده‌هایی را گرد می‌آورد که یا از نظریه حمایت کند یا آن را رد نماید و سپس، بازبینی‌های ضروری انجام دهد و آزمون‌های جانبی را هدایت کند. در خوانش فیلیپس و و باربلز (2000) شما می‌توانید درکی از پیش‌فرض‌های کلیدی‌ی این موضع به‌دست آورید که عبارت اند از:

۱. معرفت حدسی (و ضد مبناگروانه) است -حقیقت مطلق یافت نمی‌شود. بنابراین، شواهد تثبیت شده در تحقیق، همیشه ناکامل و خطاپذیر اند. به همین دلیل نیز محقّقان بیان می‌کنند که فرضیه‌ای را ثابت نکرده اند بل‌که آن‌ها از رد کردن فرضیه ناتوان بوده اند؛

۲. تحقیق فرآیند ساختن مدّعیات و سپس پالایش یا وانهادن برخی از آن‌ها به نفع مدّعیات دیگری است که به‌نحو قوی‌تری تضمین شده اند. برای مثال، اغلب تحقیقات کمّی از آزمون یک نظریه می‌آغازند؛


ادامه دارد. 👇👇👇

#نظریه‌پردازی
#صحت‌آزمایی
#روش_تحقیق
#تحقیقات_کیفی
#احمد_محمدپور

@NewHasanMohaddesi

♦️نقدی بر وضعیت آموزش روش تحقیق در ایران

✍علیرضا منظمی‌تبار
۳۰ بهمن ماه ۱۴۰۳

به نظر بنده یکی از ایراد های اساسی درس روش تحقیق این است که این درس توسط افراد غیر متخصص در دانشگاه ها ارائه میشود. این درس باید توسط کسانی که رشته ی تحصیلی آن ها پژوهشگری اجتماعی میباشد و همچنین دارای سوابق پژوهشی هستند ارائه شود.
همچنین این درس باید در ترم های اولیه تحصیلی ارائه گردد(ترم اول و دوم) تا دانشجویان در طول تحصیل بتوانند با استفاده از آن کارهای تحقیقاتی خود را در سایر دروس انجام دهند.
درس روش تحقیق باید توسط دو استاد ارائه شود، ابتدا روش تحقیق نظری توسط استادی که این درس را به صورت نظری میتواند به خوبی انتقال دهد . دوم درس روش تحقیق عملی توسط استادی که در این زمینه دارای تجربه می باشد.
همچنین آزمون های آماری و نحوه ی تفسیر این آزمون ها به خوبی تدریس نمیشود.
نحوه ی ساخت چارچوب نظری ، مدل مفهومی و مدل نظری بخاطر ضعف در نظریه پردازی ، به خوبی تدریس نمیشود. یا به عبارت دیگر ارتباط نظریه با عمل به خوبی برای دانشجو توضیح داده نمیشود.
درس روش تحقیق بخاطر  سبقه ی  علمی که دارد ، کمی خشک و خسته کننده است. لازم است اساتید با ترفند های مختلف این درس را جذاب نمایند. استفاده از خاطراتی که در زمانی تحقیقات عملی برای آن ها پیش آمده میتواند در این امر موثر باشد.
اساتیدی که برای تدریس این درس انتخاب میشوند، میبایست به این درس علاقه مند باشند و صرفا برای پر کردن موظفی خود این درس را تدریس نکنند.
همچنین از نظر من برای درس روش تحقیق باید یک گروه آموزشی خاص تشکیل شود که در آن اساتید متخصص و علاقه مند به این درس در آن گروه عضو باشند. همچنین اساتید راهنمای پایان نامه ها و رساله ها از این گروه  انتخاب شود و اساتید مشاور از سایر گروه ها.
به نظر بنده در کنار این درس ، درس دیگری در حد یک واحد تحت عنوان تدوین پروپوزال و پایان نامه باید به دانشجویان آموزش داده شود.
همچنین آموزش نرم افزار های آماری برای تحقیقات کیفی و کمی میبایست در نظر گرفته شود.
در آخر آموزش اخلاق علمی به دانشجویان از اهمیت بالایی برخوردار است . به این معنی که میدانیم معنای تحقیق به حقیقت رسیدن میباشد بنابراین دانشجو باید یاد بگیرد دنبال واقعیت و حقیقت موجود در جامعه میباشد بنابراین نباید ارزش های شخصی و دلبستگی های خویش را در کار تحقیق دخالت دهد.

با تشکر از تلاش های روشنگرانه و نقادانه استاد بزرگوار جناب آقای دکتر محدثی عزیز.


#نظریه‌پردازی
#صحت‌آزمایی
#روش_تحقیق
#تحقیقات_کیفی


@NewHasanMohaddesi

با سلام و احترام

البته که اگر به امکان و ضرورت پیشرفت علوم اجتماعی اعتقاد و اهتمام داشته باشیم، بایستی به لزوم بازنگری و به روز رسانی مستمر متون علمی این حوزه نیز باورمند باشیم.

نقد شخص بنده به عنوان یک دانشجوی علوم اجتماعی که افتخار شاگردی جناب دکتر محدثی عزیز را نیز دارم، به کتب روش تحقیقی که از دوره کارشناسی تا کنون خوانده ام، حجم زیاد و صعوبت فهم آن‌ها لااقل برای گروهی از دانشجویان است.

شخصا شوق آن دارم که متونی آموزشی، خلاصه و آسان تر از این که امروزه داریم را برای تسهیل و تعمیق فهم این علم در اختیار داشته باشم.

ضمن آن‌که سلیقه و عادت نسل ها در نحوه یادگیری، در معرض تغییر مستمر است.

هم‌چنان که روزگاری اقتضای فرهنگ علم‌اندوزی، زانو زدن در محضر استاد بود اما امروزه و خصوصا بعد از دوران همه گیری بیماری کرونا و با پیشرفت فضای مجازی و رسانه، فرهنگ آموزش آنلاین و درس خواندن با استفاده از هوش مصنوعی در حال گسترش و عمومیت یافتن است که این پدیده نیز لزوم تغییر و تجدد متون علمی را مضاعف می کند.

پیشاپیش از حسن توجه اساتید گرانقدر خویش، سپاسگزارم.

✍سیدعلیرضا میرعلی سرابی
۴ اسفند ۱۴۰۳

#نظریه‌پردازی
#صحت‌آزمایی
#روش_تحقیق
#تحقیقات_کیفی


@NewHasanMohaddesi

♦️آشوب‌ناکی‌ی آموزش روش تحقیق در علوم اجتماعی‌ی ایران /۵


✍️حسن محدّثی‌
۴ اسفند ۱۴۰۳

قبل از این‌که به بررسی‌ی آرای کرسول در باره‌ی تحقیق کیفی بپردازم (منبعی که به‌خطا در پاراگراف مورد بحث از محمدپور بدان ارجاع داده شده در حالی که سخنی از او در آن فقره نقل نشده)، خوب است فعلاً بحث از آثار محمدپور را در باره‌ی روش تحقیق با ذکر قولی از خود او وانهم. در این فقره محمدپور خود به ترجمه‌ای بودن آثار اش اعتراف کرده امّا گناه را به گردن «علوم انسانی در جامعة ما» انداخته است:

«کتاب حاضر بدون شک ابهام‌ها و کاستی‌هایی دارد؛ نخست، به‌زحمت می‌توان آن را اثری تألیفی دانست؛ مرگ یا رخوت تفکر علوم انسانی در جامعة ما با کمال تأسف به این واقعیت تلخ دامن زده است که هر آنچه در باب فلسفة غرب می‌نگاریم یا می‌اندیشیم کمتر زمینه‌ای در ساحت اندیشه‌ورزی خود ما ندارد، به‌گونه‌ای که هر تألیفی در این باره ناگزیر ترجمه‌ای بیش نیست و مطالب این کتاب هم آشکارا سرچشمه‌های اصلی آن را نشان می‌دهند» (محمدپور، ۱۳۹۶: ۵۰۰؛ روش تحقیق معاصر در علوم انسانی (مباحثی در سیاست‌های روش)، تهران: نشر ققنوس، چاپ اوّل).

نخست آن‌که کاش آثار محمدپور به‌واقع آثاری ترجمه‌ای بود نه برداشت‌های ناقص و تکّه تکّه و فاقد اصول و دل‌بخواهانه از آثار این و آن بدون رعایت دقیق اصول بهره‌گیری از آثار دیگران.

ثانیاً او در مقام مدّعی از «مرگ یا رخوت تفکر علوم انسانی در جامعة ما» سخن گفته است و گویا او فراموش کرده است که خود نیز دست پرورده‌ی همین جامعه و دانش‌گاه‌های آن و دست‌کم مدّتی مدرّس همین دانش‌گاه‌ها بوده است و آثار او نیز بخشی از همین علوم انسانی‌ای است که او از «مرگ یا رخوت تفکر» اش سخن می‌گوید!

او فراموش کرده است که در میان نوشته‌هایش، بیش‌ترین ارجاع به کتاب‌های روش وی اختصاص دارد و کتاب‌های او در روش تحقیق آثار سویی به‌بار آورده است و آثاری از محتوای آن‌ها را می‌توان در دیگر کتاب‌های مربوط به روش تحقیق کیفی در ایران ردیابی کرد. من کلمات و افکار او را در کتاب‌ها و جزوه‌های روش تحقیق دیده ام. بگذارید مثالی بزنم.

نوروز هاشم‌زهی در باره‌ی «رویکرد کمّی، اثباتی» آورده است:

«انسان را موجودی منفعت‌جو، لذّت‌جو و عقلانی می‌داند. از بعد معرفت‌شناسی دوگرا (فراغت از ارزش)، عین‌گرا، جبرگرا و تقلیل‌گرا می‌باشد و از بعد روشی واقعیّت‌ها فرازمان و فرابستر می‌باشد» (هاشم‌زهی، ۱۳۹۱: ۱۹).

همین سخنان پراشکال را در باره‌ی انسان‌شناسی‌ی موجود در نظریه‌ها و دیدگاه‌های پوزیتیویستی در کتاب‌های محمدپور نیز می‌توانیم ببینیم و بخوانیم:

«پارادایم اثباتی تعریف ویژه‌ای از انسان دارد که با تعریف‌های ارايه شده از سوی دیگر پارادایم‌های رقیب متفاوت است. از این منظر، انسان موجودی «منفعت‌طلب»، «لذّت‌جو» و عقلانی است. آنچه انسان را در مسیر انجام برخی کنش‌ها جهت می‌دهد، ویژگی عقلانیت و لذت‌طلبی وی است» (محمدپور، ۱۳۹۸: ۱۷).

در این‌جا می‌بینیم که محمدپور انسان‌شناسی‌ی رفتارگرایانه و فایده‌گرایانه را به تمام نظریه‌ها و دیدگاه‌های پوزیتیویستی تعمیم می‌دهد و مدرس دیگری از روی دست او کپی‌برداری می‌کند (اولین ویرایش کتاب ضد روش محمدپور در سال ۱۳۸۹ منتشر شده است)! امّا می‌توان پرسید محمدپور این مطلب را از کدام منابع أخذ کرده است؟ در کتاب او هیچ منبعی در این باره ذکر نشده است (بنگرید به همان: ۱۷).

به‌نظر می‌رسد مطلب زیر از کتاب مصطفی ازکیا و وحید احمدرش نیز از نوشته‌های محمدپور أخذ شده است. آن‌ها نیز نه تنها تحقیق کیفی و تفسیری را یکی دانسته اند بل‌که روش تحقیق کیفی را «مبتنی بر موضع پدیدارشناسی» دانسته اند!

«فلسفه تحقیق کیفی، مبتنی بر موضع پدیدارشناسی است. رویکرد پدیدارشناسی متمرکز بر درک معنای رویدادها توسط افراد مورد مطالعه و بررسی است. این رویکرد، پژوهش کیفی را شامل می‌شود، اما همچنان در زیر چتر خود حوزه‌هایی همچون روش‌شناسی قومی، تعامل‌گرایی نمادین، تحقیق هرمنوتیک، تحقیق طبیعت‌گرا و قوم‌نگاری را نیز پوشش می‌دهد. پدیدارشناسی، افراد و دنیایشان را به‌صورت چیزهایی در نظر می‌گیرد که همدیگر را می‌سازند» [!] (ازکیا و احمدرش، ۱۳۹۹: ۲۹؛ روشهای تحقیق کیفی از نظریه تا عمل، تهران: نشر کیهان، چاپ اوّل).

برخی از این جملات را در کتاب محمدپور عیناً دیده ام و خواننده‌گان خود دریابند که مدرّسان و دانش‌گاهیان ایرانی چه‌گونه از روی دست هم یا از روی منابع فرنگی کپی می‌کنند و ارجاع نمی‌دهند: «از منظر روش‌شناختی، همه پارادایم‌های غیراثباتی را می‌توان در قالب روش‌شناسی کیفی قرار داد. این روش‌شناسی چونان چتری است که تعداد فراوانی از روش‌های تحقیق را در خود جای می‌دهد» (محمدپور، ۱۳۹۸: ۶۹).

اکنون با این بررسی‌ی طولانی می‌توانم از این دست کتاب‌های فارسی در باره‌ی روش‌های تحقیق کیفی عجالتاً عبور بکنم.

#احمد_محمدپور
@NewHasanMohaddesi