سرمشق

دریافتنی‌ست که نسخه‌ی دوم غزلهایی را از جای دیگر افزوده باشد زیرا یک رونوشت از عصر قاجار تا ۵۸۲ غزل دارد. مصحح نیز بر همان نهج همه‌ی غزلها را از منسوب و مشکوک در تصحیح وارد کرده و از جاهای دیگر هم غزلهایی افزوده تا به ۶۴۶ غزل برسد! عجالتاً شمار ممکن را حدود ۵۰۰ غزل فرض می‌کنیم.

تصویری از جلد چاپ عکسی نسخه‌ی مورخ ۸۲۷ موسوم به خلخالی را در برابر شما نهاده‌ام. لازم به ذکر است که مالک نسخه مورخ ۸۲۷ عبدالرحیم خلخالی بود و اکنون آن نسخه احتمالاً هنوز در اختیار پسر ایشان شمس الدین خلخالی باشد که آن نسخه را به صورت عکسی در سال ۱۳۶۹ چاپ و نشر کرد‌. یک نسخه‌ی آن چاپ مورد استفاده و رجوع من در فقرات نشر شده در این گروه بوده است. شماره‌ی غزلها در نسخه‌ی خلخالی ۴۹۵ غزل است. نسخ کهن و به اصطلاح کامل چند ده غزل کمتر دارند. در نسخه‌ی مورخ ۸۰۱ که افتادکی ندارد ۴۳۵ غزل مضبوط است. در نسخه‌ی مورخ ۸۰۳ تاشکند ۴۰۷ غزل مکتوب است ولی چند برگ افتادگی دارد و مصححان نیز نتوانسته‌اند با در نظر گرفتن گنجایش هر برگ و حدسی از شمار برگ‌های مفقود شده تخمینی از شمار غزلها ارائه کنند ولی به نظر می‌رسد همان حدود نسخه‌ی مورخ ۸۰۱ باشد.

چند دهه پس از درگذشت حافظ به تدریج دیوان او با گردآوری غزلها و بیت‌های دیگر کامل شد. در سده‌ی بعد قصاید کم‌شمار حافظ نیز مکتوب گردید. به نظر من نسخ کهن به رغم صحت ضبطها و شاکله‌ی غزل کمبود دارند و درست نیست که فرض بگیریم در چند دهه‌ی پسین غزلها و بیتهایی الحاقی‌اند ولی این حدود زمانی هم محدودیتی دارد و نباید از قرن نهم فرانر رفت. به گمانم بیشینه‌ی غزلها و بیت‌های حافظ به تمامی تا سال ۹۰۷ گردآمد و پس از آن زمان ملحقات آغاز گردید البته تا همان زمان نیز چند بیت و غزل مشکوک و منسوب نیز از نیمه‌ی دوم قرن نهم جزو اشعار حافظ جای داده شده بود.

در خاتمه دریافت شخصی‌ام این است که بر اساس خط نستعلیق نسخه‌ی ۸۲۷ و شمار غزلها و بیت‌های آن زمان کتابت نسخه کهن‌تر از ربع آخر قرن نهم نیست.

شاید یکی از بایسته‌ترین کارها در زمینه‌ی متون و نسخ کهن مشخص کردن کاتب نسخه‌ای از دیوان حافظ مورخ ۸۲۷ قمری باشد. اگر دستی و پیوندی با برخی مؤسسه‌های پژوهشی داشتم مانند همین مؤسسه‌ی ایرانشناسی که پریروز رییسش منصوب شد و آن آقای صالحی وزیر خارجه‌ی اسبق است فرد یا گروهی را دعوت به این کار می‌کردم. کسانی که خطشناس باشند و در خواندن متون و تاریخ خط فارسی آگاه تا بر اساس مشخصات خط و پیوند نسخه با نسخ شناخته شده تاریخچه و درختواره‌ی احتمالی این نسخه و منابعش را مشخص کنند.

چرا این کار مهم است چون در نخستین سالهای چاپ و نشر همگانی، تصحیحی از این نسخه را یکی از بزرگان دانشمند و نسخه‌شناس یعنی جناب علامه محمد قزوینی پرداخت و سپس به وفور در ایران پراکنده گردید و اکنون در هر خانه‌ای چاپی بر اساس آن تصحیح وجود دارد. علامه قزوینی خود در مقدمه‌اش سخن از ضرورت تصحیح بر اساس اقدم نسخ شناخته شده گفته است که در زمان ایشان همین نسخه‌ی مورخ ۸۲۷ بود. اکنون نسخه‌های کهن‌تری یافت شده اند و تصحیح‌ جدیدی ضروری‌ست. اگرچه نمی‌توان یک نسخه‌ی مصحح یکتا و فرجامین را متصور شد ولی می‌توان به آن نزدیک گردید و لازمه‌ی آن همدلی قاطبه‌ی حافظ‌شناسان و حافظ‌پژوهان است. متأسفانه پافشاری بعضی از حافظ‌پژوهان بر تحکیم ضبطهای منفرد و اغلب اشتباه نسخه‌ی مورخ ۸۲۷ موسوم به خلخالی راه توافق بر نسخه‌ای صحیح‌تر از دیوان حافظ را بسته است.

از آنجا که تا کنون افرادی نامبردار که شیفتگی‌شان را به نسخه‌ی ۸۲۷ و تصحیح قزوینی اعلام کرده‌اند و بر اساس آن چاپهای گوناگونی را روانه‌ی بازار کرده‌اند همچنان کوشیده‌اند ضعف و نفص آن نسخه و چاپ را با اندک ویرایشی کم‌اهمیت جلوه دهند، تصحیح‌های دیگر توان عرض اندام در برابر چاپ قزوینی را نداشته‌اند. تا کنون تصحیحهای بهتری به بازار آمده‌اند و از جمله‌ی آنها چاپ دکتر پرویز ناتل خاتلری توانسته‌است جایی در کنار نسخه‌ی علامه بیابد. سپس‌تر چاپ دکتر رشید عیوضی با روش بهتری توانسته است از نظر صحت از پیشینین فراتر رود. چاپ دکتر نیساری به رغم کوشش بسیار مصحح و جامعیت داده‌ها با توجه به درآمیختن ضبطهای متأخر و دست بردن در ترتیب غزلها و تقسیم کردنشان به دو جزء و وسواسی شبیه به مسعود فرزاد از نخستین گزارندگان دیوان حافظ واجد خطاهها و کاستی‌هایی‌ست. من مشتاقانه چشم به راه چاپ دکتر محمد‌رضا ضیاء استم و به گمانم تا دست‌یافت شدن نسخه‌ای کهنتر و کاملتر از نسخه‌ی مورخ ۸۰۱ بتوان آن را آخرین حرف در زمینه‌ی تصحیح دیوان حافظ دانست.

بازگردیم به ۸۲۷ که تاریخ کتابت آن طبق ترقیمه‌ چونان یکی از امتیازات نسخه آن را در ردیف نسخ کهن جای داده است. در رفع حُجّیت آن نسخه باید تاریخ کتابتش را بررسید. زیرا اینکه کاتبی در آخر نسخه‌ای چنین بسامان و خوش‌خط (البته مغلوط) از آوردن نام خود دریغ کرده باشد شبهه‌ناک و مشکوک است. منکر نیستم که نسخی با ترقیمیه‌یی چنین کم نیستند ولی هر کدام می‌توانسته دلیل و علتی خاص خود داشته باشد و اینجا دور نیست که شخصی خواسته باشد در اواخر قرن نهم یا اوایل قرن دهم برای بالا بردن ارزش نسخه‌اش برای فروش یا تقدیم به صاحب‌منصبی آن را کهن جلوه دهد و کاتب را به عدم ذکر نام خود در پایان نسخه ترغیب یا تطمیع کرده باشد زیرا ذکر نام کاتب، تاریخ دروغین آن نسخه را بر آب می‌انداخت.

به گمان من این تردید قوی‌ست که نسخه ۸۲۷ در حدود تاریخی که ذکر کردم مکتوب شده باشد. احتمالاً نسخه‌ی مورخ ۹۰۷ مکتوب در دربار تیموریان هرات نیز در شمار غزلهایش با این نسخه همسنگ باشد. نسخه‌ی مورخ ۹۰۷ هرات عصر سلطان حسین بایقرا موسوم به "لسان الغیب" به دستور فریدون میرزای تیموری از مجموع حدود پانصد جلد دیوان حافظ فراهم آمد. اصل نسخه تا چند دهه پیش موجود بود ولی شوربختانه در جریان جنگ داخلی و برآمدن طالبان گم شد و هنوز نیز پیدا نشده است‌. در وصف‌های کوتاهی که از این نسخه شده شمار غزلها ذکر نشده است. به نقل از قدسی شیرازی که بیش از صد سال پیش نسخه را دیده برگ‌هایی از نسخه بخصوص از پایان آن افتاده بود‌. از این رو تاریخ کتابتش نیز دیده نشده است اما با توصیف نگاره‌ها و عکسهایی که از آن پیش از گم‌شدن گرفته شده در اصل بودن آن شکی نیست.

از آن نسخه دو رونوشت مربوط به چندین سال بعد و از قرن دهم مورد رجوع مصحح آن جناب احمد مجاهد بوده است که آنها نیز افتادگی دارند و چون چند برگ از آخر آنها بوده تاریخ کتابتشان در دسترس نیست ولی به قراین مکتوب به قرن دهم هجری‌اند. یکی از نسخ ۴۹۳ غزل دارد و دیگری ۵۵۹ غزل. در این دو نسخه ۷ تا ۸ قصیره نیز وجود دارد که در نسخ کهن کم‌شمارند.