دین، فرهنگ، جامعه | محسن‌حسام مظاهری

♨️ کلّه‌پاچه ابن‌ملجم
(فرهنگ‌شناسی یکی از آیین‌های رمضانی)

✍ دکتر علی‌رضا آزاد

🔻یکی از آیین‌های شیعی، خوردن کله‌پاچه در سحر و افطار ۲۷ رمضان است. ماجرای این رسم به عبدالرحمن بن‌ ملجم مرادی، قاتل امام علی، باز می‌گردد.

🔻احتمالاً ریشه آن به روایتی می‌رسد که مرحوم کلینی در الکافی آورده است: "لَمَّا ضَرَبَ اِبْن‌مُلْجَمٍ أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ، قَالَ لِلْحَسَنِ يَا بُنَيَّ إِذَا أَنَا مِتُّ فَاقْتُلِ ابْنَ مُلْجَمٍ وَ احْفِرْ لَهُ فِي اَلْكُنَاسَةِ: چون ابن‌ملجم به اميرالمؤمنين ضربت زد، آن حضرت به امام حسن فرمود: پسرم! اگر مُردم، ابن‌ملجم را بكش (قصاص کن) و او را در كُنّاسه دفن کن. [اصول کافی، کتاب الحجه، باب امامت حسن بن علی، ص۲۰۰]

🔻عقيلى (راوی) می‌گويد كُنّاسه مکانی در طاقِ محامل (محل بارانداز کاروان‌ها در نزدیک دروازه شرقی کوفه) و در محله كبابى‌ها و كله‌پزی‌هاست. علامه مجلسی نیز در مرآه العقول ذیل این روایت می‌نویسد که در آن محله، گوشت و کله‌پاچه خام می‌فروختند یا کباب و طبخ می‌نمودند.

🔻احتمالاً در آن مکان، قاذورات و کثیفی‌های حاصل از تمیز کردن گوشت و کله‌پاچه و شکمبه را می‌ریختند و انبوه استخوان‌ها را دفن می‌کردند لذا محله‌ای پست و پلشت محسوب می‌شد. از این رو، قاتل امام و خلیفه وقت را پس از قصاص، نه در قبرستان اصلی شهر بلکه در چنین محله‌ای دفن نمودند.

🔻دلیل دیگر پیوند این دو موضوع، برخی نقل‌های ضعیفی‌ست که می‌گوید ابن‌ملجم در خانه زنی به نام قُطام، پیش از ترور امام علی، کله‌پاچه خورده بود. به همین خاطر در برخی نواحی ایران و عراق، به احترام امام علی از خوردن کله‌پاچه در ۱۹ رمضان پرهیز می‌کنند.

🔻شیعیان در برخی مناطق به کله‌پاچه‌ای که در شب ۲۷ ماه رمضان طبخ می‌شود، کله ابن‌ملجم می‌گویند و آن را تمثیلی از سر ابن‌ملجم و خوردن آن را نوعی انتقام از قاتل امام علی قلمداد می‌کنند. همان طور که در برخی تعزیه‌ها، از سر گوسفند به عنوان نماد ابن‌ملجم استفاده می‌کنند.

🔻از آنجا که در گذشته کله‌پاچه غذای افراد فرودست محسوب می‌شد (برخلاف امروز که به غذایی اعیانی تبدیل شده است) به نظر می‌رسد این کار با هدفِ پست‌شمردن ابن‌ملجم صورت می‌گرفت. مشابه آن را می‌توان در نسبت دادن برخی غذاها به ظالمان و نیکان در فرهنگ دینی و غیردینی دید. مثلاً خوردن مغز انسان به ضحاک و خوردن مغز استخوان به فرعون و گشنیز به معاویه و خُرفه (نوعی سبزی) به حضرت فاطمه نسبت داده شده است. اما به‌رغم تمام این باورهای فرهنگی، چنین مطالبی در منابع معتبر تاریخی نیامده است.

🔻در کتاب "آیین‌های رمضان در ایران" نیز به تناول کله‌پاچه در ۲۷ رمضان، به عنوان یک خُرده‌فرهنگ برای نفرت‌نمایی از ابن‌ملجم، اشاره شده است. امروزه نیز برخی هيأت‌های مذهبی ایران، در این شب کله‌پاچه طبخ و توزیع می‌کنند.

🔻ابعاد پزشکی در شکل‌گیری، پذیرش و گسترش این آیین را نباید از نظر دور داشت. اواخر ماه روزه که بدن طبیعتاً ضعیف‌تر می‌شود، خوردن غذاهای مقوّی مثل کله‌پاچه به سلامت روزه‌داران کمک می‌کند. لذا زمینه پزشکیِ پذیرش این فرهنگِ غذایی نیز فراهم است. البته باید در خوردن کله‌پاچه در سحر رمضان احتیاط کرد تا در طی روز، دچار تشنگی مفرط نشد.

🔻خلاصه این شد که مرگ ابن‌ملجم و طبخ کله‌پاچه و ۲۷ رمضان در فرهنگ شیعه به هم پیوند خورد و پر و بال گرفت و رفته‌رفته به یک آیین مذهبی تبدیل شد. با اضافه شدن نان کاکولی و نان بیست و هفتمی، فرهنگ غذایی این آیین، تکوین بیشتری یافت؛ به‌حدی که گاه به طنز گفته می‌شود: "خدا در این شب، کله‌پاچه را نازل کرد!"

🔻دکتر مظاهری در کتاب جشن‌های اسلامی-شیعی، «ابن‌ملجم‌کُشون» را دومین جشنِ سیاه در فرهنگ عامه‌ی تشیع و یکی از تبلور‌های نادرست تبرّی می‌داند که آیین‌های شادمانی در آن، نه به پاس گشایش و زندگی بلکه به‌ شکرانه مرگ افراد، برگزار می‌شود و زمینه‌ساز تفرقه مذهبی می‌گردد. گویا قصاص ابن‌ملجم در روز ۲۱ یا ۲۴ یا ۲۷ رمضان واقع شد. برخی آن روز را زمان استجابت دعا و برآورده‌شدن حاجت‌ها شمرده‌اند و حمام‌رفتن، حنابستن و سرمه‌کشیدن را از آداب این روز شمرده‌اند. با این حال، چنین مناسبتی در منابع کهن و تقویم‌های مناسبتی شیعی نظیر مسار الشیعه، مصباح، اقبال الاعمال و تقویم المحسنین و حتی تقویم‌های مشهور دوره‌ صفویه و قاجار ذکر نشده است.

🔻در میان سفرنامه‌های اروپاییان، تنها گزارش از آیینِ خوردنِ کله‌پاچه ابن‌ملجم را آرنولد ویلسون ارائه داده است. عدم اشاره‌ی سایر سفرنامه‌نویسان به چنین آیینی، احتمالاً نشان از عدم اشاعه آن تا پیش از آن تاریخ در ایران دارد.

🔻پی‌نوشت:
- هدف نوشتار حاضر، کالبدشکافی یک موضوع به‌ظاهر جزئی نیست بلکه نشان دادن نمونه‌ای از فرایند تطوّرِ فرهنگی طی اعصار متمادی و فربهیِ مناسکی یک موضوع دینی است.
@Dr_AlirezaAzad

نو اندیشی دینی و غیاب مقوله " ایران "

در چند دهه اخیر اندیشه ایران به مثابه یک مسئله از گفتمان و بل بهتر بگویم گفتمان های مختلف روشنفکری دینی ما تقریبا غایب بوده است. منظورم نسبت میان دین و ملیت تنها در مقام بحثی فلسفی نیست. به طور مشخص منظورم نسبت میان ایران به عنوان یک هویت تاریخی و به عنوان یک اصطلاح و مفهوم ملی است با اسلام و تشیع در بستر تاریخی آن. به راستی چقدر روشنفکران دینی ما درباره نسبت اسلام و تشیع با هویت ملی مان کار کرده اند و اندیشه ورزی کرده اند؟ بسیار می بینیم که روشنفکران دینی ما درباره نسبت دین و سیاست قلم می زنند اما مگر می توان از این دو مفهوم در بستر تاریخی و جغرافیایی ایران سخن گفت اما درباره عناصر شکل دهنده هویت ملی مان و جایگاه دین و مذهب در آن سخن نراند؟ مگر می توان درباره قدرت های سیاسی و دینی و جایگاه حقوقی و فقهی و سیاسی و دینی شاهان و روحانیان سخن راند اما درباره نسبت میان اصحاب علم و قلم و مذهب از یک سو و اصحاب سیف و قدرت از دیگر سو در شکل دهی هویت تاریخی سرزمینی حرف نزد؟ ایران تنها یک هویت سیاسی در مفهوم جغرافیای سیاسی نیست. ایران یک هویت تاریخی و فرهنگی و تمدنی است. عناصری سازنده دارد که با وجود تغییرات تاریخی هسته اصلی و بنیادی شکل دهنده مفهوم آن دست کم دو هزار و پانصد سال است تداوم دارد. جغرافیای سیاسی آن دستخوش تغییر شده اما ایران به مثابه مفهومی تمدنی عناصر اصلی آن تغییری نکرده است. نوعی استمرار در عین تحول است. ایران و اندیشه و فرهنگ و تمدن ایرانی مهمترین عناصر اصلی اش قرن ها و بل چند هزار سال است که با وجود همه تحولات و همه ظهورات مختلف تاریخی اش همچنان باقی است. یکی از اینها نسبت میان دین و دولت و نسبت میان هویت ملی و هویت دینی است که قرن هاست از عناصر تعیین کننده ایران به مثابه هویت سرزمینی است. شکل ها و صورت ها تغییر کرده اما عناصر اصلی همچنان باقی است.

هانری کوربن از اسلام ایرانی سخن می گفت. قبلا نوشته ام که این نوع تعبیر را برای تشیع و یا تصوف ایرانی و یا حتی عمومی تر برای توصیف تفکر و یا مذهب ایرانی قابل مناقشه می دانم. کما اینکه تعبیر محمد عابد جابری را که از عقل عربی در برابر عقل ایرانی سخن می راند درست نمی دانم. تفکر نمی تواند در چارچوب چنین ذات انگاری ها محدود شود. از اواخر سده نوزدهم و بعد در بیشتر سال های قرن بیستم ما ایرانیان همچون عرب ها همانند دیگران ظهور و بروز اندیشه هایی معطوف به آنچه ناسیونالیزم نام دارد تجربه کردیم. ناسیونالیزم در همه اشکال آن از فقر فهم تاریخی رنج می برد. بریده از تاریخ و تحولات تاریخی است. مقصود من از ایران به مثابه مفهومی تمدنی برداشت های سطحی و عقیم ناسیونالیستی نیست. چنین برداشت هایی اصلا خود ناقض مفهوم ثابت و در عین حال متحولی است که از ایران فرهنگی و تمدنی سراغ داریم و باید سراغ داشته باشیم. ایران نیازمند ناسیونالیزم نیست. مقصود من همچنين مقوله ایرانشهری با چارچوب های فکری جواد طباطبایی هم نیست. درباره آن قبلا مختصرا نوشته ام و گفته ام که به عقیده من و دست کم بنابر آنچه برداشت و فهم من از آن سخنان است چنان سخنانی تنها برداشتی نادرست از سیاستنامه های دوران اندیشه تغلب سلطانی است (نظام الملک).
آنچه من از هویت ایرانی مراد دارم بستر فرهنگی و تمدنی آن است که در عین جهانی بودنش و در عین تحول و گشودگی فرهنگی بر تمدن ها و فرهنگ ها و قومیت های دیگر و در عین کثرت اما وحدت خود را حفظ کرده و مایه وحدت سرزمینی مان شده است. ساسانیان یکی از پرده های این پدیده ثابت در عین حال متحولند و صفویه پرده ای دیگر.
روشنفکری دینی چند دهه است درباره دین و دولت و نسبت این دو و درباره هویت و سیاست و مردمسالاری و آزادی و حق و تکلیف سخن می گوید. کما اینکه دیری است روشنفکران دینی ما از صفویه و "تشیع صفوی" انتقاد می کنند. وقت آن است که همه این سخنان را در نسبت با مفهوم ایران فرهنگی و تمدنی بازخوانی کنند. بدون چنین نگاهی آنچه می گوییم در بهترین حالت نظریه پردازی هایی معلق در فضا و خارج از بستر تاریخی است. نسبتی با تاریخ و واقعیت تاریخی سرزمینی مان ندارد.
باید بازگردیم به آنچه در صد سال گذشته درباره تاریخ ایران و هویت تاریخی ایران و ایرانی محققان تاریخ میهنمان نوشتند. باید از قزوینی و حسن پیرنیا و عباس اقبال آشتیانی و عباس زریاب و محمد محمدی ملايری و عبد الحسین زرین کوب و ایرج افشار آموخت. اینان تاریخ ایران را در پرتوی همین مفهوم تمدنی و فرهنگی از ایران و در استمرار در عین تحولش نوشته اند. حاصل آن پژوهش ها را امروز می توان در مقالات متعدد دانشنامه جهان اسلام و همچنین دائره المعارف بزرگ اسلامی و تاریخ جامع ایران دید و خواند.


https://t.me/azbarresihayetarikhi

کششِ «آ» و سازوکار طرد دیگری
مهدی نوریان

تواشیح به نوعی آواز دینی گفته می‌شود که درون‌مایهٔ آن را ادعیه یا شعارهایی در مدح پیامبر اسلام، و در مذهب تشیعْ در ستایش اهل‌بیت او، می‌سازد. تواشیح در ایران عمر چندانی ندارد و پس از انقلاب در این کشور پدیدار شد و شاید باتوجه به ممنوعیت‌ها و محدودیت‌هایی که در زمینهٔ موسیقی در ایران پساانقلابی وجود داشته و باتوجه به اینکه در تواشیح معمولاً از سازهای موسیقی استفاده نمی‌شود، و همچنین به‌واسطهٔ حمایت مادی و معنوی حکومت اسلامی از آن، رشد قابل‌توجهی پیدا کرد. باتوجه به اینکه در تواشیح بیشتر از کلمات و عبارات قرآنی استفاده می‌شود و محل تولد آن را به‌لحاظ دینی عربستان و به‌لحاظ لحن مصر می‌توان دانست، زبان تواشیح اغلب عربی‌ست. هرچند در ایران تلاش‌هایی برای برساختن تواشیح به زبان فارسی، یا تواشیح‌هایی دوزبانه، نیز انجام شده است.

یکی از تواشیح‌هایی که سالیانی‌ست در جهان اسلام معروف شده است و بیشتر در ایام ماه رمضان و پیش از افطار، اجرا و پخش می‌شود، تواشیحی‌ست تحت‌عنوان «اسماء الحسنی» که به‌معنای «نام‌های نیکو» است و به نام‌های خداوند گفته می‌شود. در منابع اسلامی این اسامی را ۹۹ نام دانسته‌اند که اکثر آن‌ها را می‌توان در کتاب مقدس مسلمانان یافت. موسیقی‌دان بزرگ و نابینای مصری یعنی سید محمد سید مِکاوی آهنگسازی این تواشیح را انجام داده است و نخستین‌بار آن را گروهی از مناجات‌خوانان برجستهٔ مصری ازجمله سید محمد نقشبندی، محمود رمضان، و محمد طوخی، در دههٔ ۱۹۶۰ میلادی آن را اجرا کردند. پس از ادای نام‌های خداوند، در فراز آخر این تواشیح درود و صلواتی را بر پیامبر به‌عنوان «برترین مخلوق خداوند، اهل‌بیت او، و اصحاب او» می‌شنویم که متن اصلی آن این است:

اللهم صل افضل صلاه علی اصعد مخلوقاتک سیدنا محمد و علی آله و صحبه و سلم عدد معلوماتک...

سال‌ها این تواشیح در ایران به این شکل اجرا و پخش می‌شد تا اینکه چندسال پیش نسخه‌ای از این تواشیح اجرا شد که در آن عبارت «و صحبه» حذف شد!؛ یعنی صلوات محدود شد به پیامبر و اهل‌بیت او و نه صحابه. هرچند صحابه به‌معنای اصحاب پیامبر است، اما در فرهنگ عمومی شیعی به خلفای ثلاث یا ابوبکر، عمر، و عثمان اطلاق می‌شود که مورداحترامِ اهل‌سنت‌اند. آنچه جالب‌توجه است این است که این حذف به‌نحوی اتفاق افتاد که تواشیح اصطلاحاً از ریتم نیفتد و فرم موسیقاییِ آن تحت‌تأثیر قرار نگیرد. بدین‌منظور به‌شکل معناداری به‌جهتِ نمادین، الف در «و آله» کشیده می‌شود تا حذف «و صحبه» (دیگری) به چشم نیاید و افتادگیِ ریتم را جبران کند. «اهل‌بیت» به‌عنوان رهبران دینی تشیع پررنگ می‌شوند (الف در «و آله» کشیده می‌شود) تا «خلفا» به‌عنوان رهبران دینی اهل‌سنت کمرنگ شوند («و صحبه» حذف می‌شود). این حذف باید به‌شکلی اتفاق بیفتد که اصطلاحاً آب‌ازآب تکان نخورَد. این دقیقاً مکانیسم یا سازوکاری‌ست که گفتمان‌ها، دیگری یا رقیب خود را حذف و طرد می‌کنند و به حاشیه می‌رانند تا رؤیت‌پذیر (visible) یا شنیدپذیر (audible) نشوند. گفتمان‌ها به‌واسطهٔ ربایش گفتمانی (discursive appropriation)، نه‌تنها به واژگان و عبارات نیز رحم نمی‌کنند، بلکه آواها و آهنگ‌ها را نیز از آنِ خود می‌کنند. رقیبْ مادامی که رؤیت‌پذیر و شنیدپذیر نیست، برای نظام منافع گفتمان مسلط خطر یا تهدیدی به‌حساب نمی‌آید، اما به‌محض‌اینکه این وضعیت به‌نحوی علیه گفتمان مسلط تغییر کند، مناسبات سلطه کمر همت به حذف و طرد آن می‌بندند.

پخش نسخهٔ جدید یا تحریف‌شده از این تواشیح را ضرورتاً به صداوسیما، به‌عنوان بخشی از سازوکار ایدئولوژیک حکومت جمهوری اسلامی، نسبت نمی‌دهم (همین‌حالا نسخهٔ اصلی، بیشتر از نسخهٔ جدید از صداوسیما پخش می‌شود) و مرادم اینجا از گفتمان سلطه گفتمان تشیع سیاسی/حکومتی نیست، هرچند گفتمانی که مدنظر دارم می‌تواند با بخشی از گفتمان تشیع سیاسی نیز هم‌پوشانی پیدا کند. این گفتمان را می‌توان گفتمان تشیع برائتی یا هویت‌گرا نامید؛ گفتمانی که اساس هویتی خویش را بر بیزاری و نفرت از خلفای سه‌گانه به‌عنوان «غاصبان» ولایت می‌گذارد. گفتمان تشیع سیاسی در ایران اما فارغ از بحث‌های کلامی و اینکه تکثر مذهبی در اسلام را می‌پذیرد یا نه، به‌لحاظ تحقق حکمرانی (governmentality)، پس از نهادمندی مدرن در نتیجهٔ انقلاب، خواه یا ناخواه مجبور بوده است به امنیت، قلمرو، و جمعیت اهل‌سنت توجه داشته باشد. ازاین‌رو، گفتمان تشیع سیاسی و گفتمان تشیع برائتی جز در موارد معدود و محدودی، اکثراً با هم سرِ ستیزه داشته‌اند.

سه اجرا از دو نسخهٔ این تواشیح را می‌توانید ازطریق لینک‌های زیر ببینید و بشنوید:
اجرای نسخهٔ اصلی تواشیح (بخش صلوات ۰۲:۴۴)
یکی از اجراهای نسخهٔ جدید/تحریف‌شدهٔ تواشیح (بخش صلوات ۰۲:۴۵)
از دیگر اجراهای نسخهٔ جدید/تحریف‌شدهٔ تواشیح (بخش صلوات ۰۲:۴۸)
—————
@mavaajid

☝️
👇👇
اندککی از سریال رمضانی امسال سعودی:
«مسلسل معاویة»

کشورهای عربی همچون مصر و سعودی و امارات و قطر و کویت هرساله برای آغاز رمضان سریالی برای مخاطبان عام در نظر می‌گیرند؛
مصر در سال گذشته سریال «حشاشین» و سعودی سریال«خیوط معازیب» را عرضه کردند که هردو مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت من هم سال گذشته درباره‌ی آنها چند سطر و قطره‌ای از جوهر را هدر کردم.

کویت و قطر و امارات هنوز در صنعت سریال‌سازی، به ژانر مستقلی دست نیافته‌اند و همچنان بازاری برای سبک سریال‌های ترکیه‌ای به شمار می‌آیند.
اما سعودی چندسالی است که راهی به چشم‌انداز نوین خود گشوده و در صدد است تا دغدغه‌های ملی کشورش را در خصوص ترور و ارعاب و مردسالاری و سلفیت و جهانی‌سازی به تصویر کشد.
اعلام پخش «سریال معاویه»به نویسندگی «خالد صلاح» روزنامه‌نگار سعودی برای رمضان امسال، موجی از واکنش‌های منفی را در همین چند روز اخیر برانگیخته است؛ سریالی که به دلیل همین تشدید ملاحظات فرقه‌گرایانه دوسال پخش آن به تعویق افتاده بود؛ سریالی با بودجه هنگفت صدمیلیون‌دلاری که در تاریخ نمایش‌های عربی بی‌سابقه است.

همین امروز ده‌ها شیخ الازهر و دارالافتای مصر تماشای آن را تحریم کردند، و حتا در خود سعودی مفتی آل الشیخ به پخش آن در مخدوش ساختن چهره‌ی صحابه واکنش شدید نشان داد.

پیش‌تر شبکه‌ی الشعیر عراق اعلام کرده بود در تقابل با پخش این سریال، دست به ساخت فیلمی با عنوان "شجاعة أبي لؤلؤة" قاتل خلیفه‌ی دوم خواهد زد، مقتدا صدر روحانی تندروی عراقی نیز در نامه‌ای خواهان عدم پخش آن شده بود.

از نخستین چالش‌های‌ این سریال که وقایع پس از قتل خلیفه‌ی سوم را روایت و به تصویر کشیده است این است که در نمایش چهره‌ی صحابه‌ی معروف به «عشره‌ی مبشره»ملاحظه‌های پیشین رعایت نشده و چهره‌ی خلفا و صحابه و امام نخستین شیعیان با بازیگران حقیقی سعودی و سوری و تونسی نمایش داده می‌شود. چیزی که دارالافتای قاهره در ساخت فیلم «محمد رسول الله» عقاد منع کرده بود امروز قبح و تابوی آن در این اثر شکسته است مثلاً ایاد نصار بازیگر معروف اردنی، نقش امام علی را بازی کرده است‌.

جدای از نکات ساختاری مانند اینکه فیلم انگار در بافت عصر سلجوقی و الزامات قرن پنجم به بعد فیلمبرداری شده، باید در نظر داشت که هدف کارهای نمایشی، با دغدغه‌های تاریخی و تحقیقی متفاوت است.
هدف درام تصحیح مفاهیم و ارائه‌ی تصویر دقیقی از تاریخ نیست و کمتر می‌تواند باشد. درام معمولاً الزامات بازار و ملاحظات مخاطب خاص خود را بیشتر لحاظ می‌کند تا انتقال عینی تاریخ!
و همین می‌تواند فتیله‌ی بحران‌های هویتی و فرقه‌ای را در جهان کنونی شعله‌ور سازد.

اما مهمترین دغدغه‌ی بنیادگرایان در این سنخ از مواجهات عناصر سنت با تلقی‌های مدرن از آنها شاید این است که آیا در جنجال‌هایی که پی‌آیندِ آن‌ها در ذهن مخاطب ایشان افروخته می‌شود، در نهایت این دین است که پیروز می‌شود یا هنر و عرضه‌ی دراماتیک از تاریخ آن؟
و از جمله پرسش‌های بنیادینی که این نوع رویکردهای دراماتیک برمی‌انگیزند درباره رابطه هنر و دین و حدود آزادی هنری در روایت خویش از دین و تاریخ آن است.
چیزی که به عنوان نمونه جهان مسیحیت با پیش‌فرض‌های سکولار توانست بر آنها فائق آید که کار هنر را به هنر واگذاشت و کار دین را به حوزه‌های روانی فردی!
یادم نرود که هیثم المغربی همین دیروز یک شکایت قضائی تنظیم کرده تا بلکه اهرم فشاری برای توقف نمایش سریال باشد.

در صورت موفقیت دست‌اندرکاران پخش در روزهای پیشاروی رمضان، ممکن است در تحلیل و نقد آن باز تا حدود و مبالغی قلم را بگریانم.