دغدغه ایران

درباره توسعه کشت نیشکر

محمد فاضلی

استاندار خوزستان گفته بودند کشت نیشکر #صنعت_سبز است و ۲۵ هزار هکتار زمین جدید در اختیار شرکت توسعه نیشکر خوزستان گذاشته می‌شود تا این صنعت را توسعه دهند. توییتی نوشتم و آن‌را نادرست خواندم. برخی هم حتماً فکر می‌کنند فاضلی جامعه‌شناس است از آب و کشاورزی که چیزی نمی‌داند، یک چیزی گفته است و بدشان نمی‌آید توضیح بدهند و متقاعد کنند که اشتباه کرده‌ام. چند توضیح تکمیلی ارائه کنم که چنین تصوری نداشته باشند.

برخی هم فکر می‌کنند چون گفته فوق متعلق به استاندار منصوب دولت آقای پزشکیان است، چه دلیلی دارد که در نقدش بنویسم. پاسخ روشنی دارد: من از آقای پزشکیان دفاع کردم تا عقلانیت مدار انجام امور باشد و خود ایشان هم به صراحت در نقد تخریب‌های محیط‌زیستی گذشته سخن گفته‌اند. کار ضد محیط‌زیست غلط است، فرقی نمی‌کند چه کسی انجام دهد. البته از منصوبان دولت آقای پزشکیان قبیح‌تر است.

و اما چند نکته
یک. طبق «برنامه ملی سازگاری با کم‌آبی» (مصوب هیئت وزیران در اردیبهشت ۱۴۰۰) و مطابق مصوبه ۶۷مین کمیته تخصصی کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی؛ در استان خوزستان باید در فاز اول در افق ۱۴۰۵ به اندازه ۱۵۹۹ میلیون مترمکعب؛ و در فاز دوم (۱۴۱۰-۱۴۰۶) ۳۵۲۷ میلیون متر مکعب کاهش برداشت از آب سطحی در بخش کشاورزی محقق شود. (صفحات ۵۸ تا ۶۱ برنامه ملی سازگاری با کم‌آبی) بنابراین جریان کلی سیاست‌ها در استان خوزستان باید به سمت کاهش برداشت از منابع آب سطحی (و زیرزمینی باشد.)

دو. مجری طرح گیاهان قندی وزارت کشاورزی در ۳۰ دی ۱۴۰۲ درخصوص نیشکر گفته «سطح زیر کشت نیشکر در سال جاری ۹۰ هزار هکتار است و پیش‌بینی می‌کنیم از این سطح  ۶.۵ تا ۷ میلیون تن نیشکر تولید شود. ... سال گذشته ۵ میلیون و ۵۰۰ هزار تن نیشکر در کشور و در استان خوزستان برداشت شد، اظهار داشت: از این میزان برداشت نیشکر، ۵۴۶ هزار تن شکر به تولید رسید.» و تأکید کرده «وزارت جهاد کشاورزی برنامه‌ای برای توسعه کشت نیشکر ندارد و رویکرد ما افزایش بهره‌وری تولید و کاهش آب مصرفی در مزارع نیشکر است.»

سه. مدیر عامل شرکت توسعه نیشکر خوزستان در ۲۰ مهر ۱۴۰۳ تولید این شرکت را ۷۰۰ هزار تن از ۷۴ هزار هکتار کشت پیش‌بینی کرده است. یک محاسبه علمی در سال ۱۳۹۲ نشان می‌دهد مقدار آب مصرفی برای تولید ۶۱۶ تن شکر در کشور ۳.۸ میلیارد متر مکعب؛ و بنابراین تولید ۷۰۰ هزار تن شکر نیازمند ۴.۳ میلیارد مترمکعب آب است.

چهار. افزودن ۲۵ هزار هکتار اراضی جدید به ۷۴ هزار هکتار موجود معادل ۳۰ درصد افزایش و در نتیجه ۳۰ درصد افزایش مصرف آب و معادل ۱.۴ میلیارد مترمکعب مصرف آب بیشتر است.

پنج. تأثیر ورود زهاب‌ تصفیه‌نشده مجتمع‌های توسعه نیشکر به تالاب شادگان در محدوده ۶۰۰ میلیون مترمکعب، تأثیر بر شوری آب کارون، آلودگی ناشی از سوزاندن نیشکر، بوی الکل و ... هم تأثیرات محیط‌زیستی دیگری هستند که در این‌جا به آن‌ها نمی‌پردازم.

نتیجه‌گیری

سؤالات مهمی درخصوص کشت نیشکر در خوزستان وجود دارد. اما سخن گفتن از افزایش ۲۵ هزار هکتار به مزارع نیشکر خوزستان، علی‌رغم «برنامه ملی سازگاری با کم‌آبی» و سیاست رسمی اعلام‌شده وزارت کشاورزی درخصوص افزایش ندادن سطح زیر کشت نیشکر، ابهام‌ها را بیشتر می‌کند. استانداری خوزستان و حامیان توسعه نیشکر باید به این ابهامات پاسخ بدهند.

استاندار خوزستان هم که منصوب دولت محیط‌زیست‌گرای آقای دکتر پزشکیان است، بیش از آن‌که نیشکر در وضع فعلی را صنعت سبز بخوانند و دادن زمین‌های بیشتر به آن‌را اعلام کنند، باید در جمع اصحاب نیشکر اعلام می‌کردند که سیاست‌ها و اقدامات‌شان برای الزام به کاهش مصرف آب مطابق برنامه ملی سازگاری با کم‌آبی، کاهش آلودگی، تصفیه زهاب‌های نیشکر، کاهش آلودگی هوا و سایر آلودگی‌های ناشی از فراوری نیشکر و ... چیست.

@fazeli_mohammad

لعنت به کسی که این‌جا آشغال بریزد

محمد فاضلی

شما هم احتمالاً زمین‌های خالی در شهرها را دیده‌اید که به فضای بی‌دفاع تبدیل شده‌اند و برخی آشغال‌هایشان را آن‌جا می‌ریزند. همسایه‌های این زمین خالی که از گند و کثافت آشغال‌ها به عذاب افتاده‌اند، روی دیوارهای اطراف این زمین می‌نویسند «لعنت به کسی که این‌جا آشغال بریزد» و وقتی عصبانی‌تر هستند و انتظار کارآمدی بیشتری دارند، پدر و مادر کسی را که آشغال بریزد لعنت می‌کنند.

این صحنه تکراری که احتمالاً همه دیده‌اند به چه کار تحلیل ایران گذشته و امروز می‌آید؟ توضیح می‌دهم.

کارکرد آن زمین خالی بی‌صاحب یا بی‌دفاع که در آن آشغال می‌ریزند چیست؟ کارکردش، کم کردن هزینه و زحمت کسی است که آشغال می‌ریزد. فرض کنید باید نخاله‌های ساختمانی‌‌اش را با زحمت و هزینه کرایه کامیون به جایی مناسب بیرون شهر منتقل کند، اما خیلی کم‌هزینه آن‌ها را در همان زمین تخلیه می‌کند.

همسایه‌های زمینی که در آن آشغال می‌ریزند، هزینه ناکارآمدی، کم‌کاری، تنبلی، فرصت‌طلبی و برخی دیگر از رذائل آشغال‌ریزها را می‌پردازند.

من به تجربه دریافته‌ام که در دنیای سیاست عمومی و حکمرانی ایرانی، چند زمین خالی هست که مقامات، دستگاه‌ها و سیاست‌های ناکارآمد در آن‌ها آشغال می‌ریزند. یعنی چه؟ یعنی مقامات غلط، منفعت‌طلبانه، جاهلانه و از سر تنبلی در حل مسأله تصمیماتی می‌گیرند؛ دستگاه‌ها کارهای غلط، منفعت‌طلبانه، بزدلانه و بیرون آمده از جلسات جلّاسان گردگو را انجام می‌دهند؛ و سیاست‌های نادرست و مخرب اجرا می‌شوند؛ و همه این‌ها حجم عظیمی ناکارآمدی، عواقب بد، و خروجی‌های آشغال تولید می‌کند. همه این ناکارآمدی‌ها، عواقب بد و خروجی‌های آشغال، در چند زمین بی‌دفاع و بی‌صاحب تخلیه می‌شود.

محیط‌زیست یکی از همین زمین‌های خالی است. خروجی ناکارآمدی، فقدان برنامه‌ریزی، سیاست خارجی نادرست، بوروکرات‌های ترسو، جلّاسان گردگو و همه رذائل حکمرانی بی‌کیفیت، می‌شود آشغال‌هایی که اگر آن‌ها را #آشغال_سیاستی یا #آشغال_بوروکراتیک یا #آشغال_حکمرانی بنامیم بیراه نگفته‌ایم. همه این آشغال‌ها را در زمین محیط‌‌زیست تخلیه می‌کنند. بگذارید چند مورد را مشاهده کنیم.

#سولفورزدایی (گوگردزدایی) از مازوت که تکلیف قانونی است انجام نمی‌شود؛ سوزاندن گاز در فلرها سال‌ها درمان نمی‌شود؛ مسأله نشت گاز در تأسیسات اصلاح نمی‌شود؛ سال‌ها کاری برای کاستن از میزان مصرف سوخت منازل، بنگاه‌ها و خودروها صورت نمی‌گیرد؛ مقررات ملی ساختمان به درستی اجرا نمی‌شود؛ اصلاح، بازسازی و نوسازی نیروگاه‌ها به درستی انجام نمی‌شود؛ و مدیریت مصرف انرژی هیچ وقت به صورت جدی در دستورکار قرار نمی‌گیرد.

همه این ناکارآمدی‌ها، بی‌توجهی‌ها، بی‌برنامه‌ بودن‌ و ... آشغال‌هایی هستند و آشغال‌هایی تولید می‌کنند که در زمین محیط‌زیست تخلیه می‌شوند. محیط‌زیست است که مصرف بی‌رویه منابع طبیعی (از جمله منابع انرژی)، تخلیه آلودگی گازهای ناشی از مصرف سوخت؛ و گوگرد موجود در مازوت و سایر سوخت‌های دارای استاندارد کیفیت پایین را در خود پذیرا می‌شود. محیط‌زیست همان زمین خالی است که در آن آشغال می‌ریزند.

محیط‌زیست هم در نهایت این آشغال‌ها را به #ما_مردم برمی‌گرداند. صدها کشته ناشی از سوزاندن #مازوت، هزاران کشته آلودگی هوا، نابودی آبخوان‌ها، فرونشست زمین، فرسایش خاک و ... همان بوی گندی است که از آن زمین خالی برخاسته، همان زمینی که آن لعنت‌شده‌ها در آن آشغال می‌ریزند.

آن لعنتی‌ها که در این زمین آشغال می‌ریزند، تا وقتی صاحب و مدافع برای این زمین وجود نداشته باشد، به آشغال ریختن‌شان ادامه می‌دهند. نوشتن «لعنت به کسی که در این مکان آشغال بریزد» هیچ دردی دوا نمی‌کند. لعنتی‌ها پرروتر و دریده‌تر و گاه مستأصل‌تر از آن هستند که با این ناسزاها به خودشان زحمت بدهند و آشغال تولید نکنند یا زحمت بکشند آشغال‌های‌شان را جای دیگری تخلیه کنند.

باید همه زمین‌های خالی را سروسامان داد تا هر کسی – از جمله بوروکرات‌ها، صاحبان بنگاه‌ها، سیاست‌مداران – و بقیه آن‌ها که آشغال سیاستی یا آشغال بوروکراتیک تولید می‌کنند، حساب کار دست‌شان بیاید. همه باید بدانند آشغال تولید کردن هزینه دارد و اگر به ناچار آشغالی تولید می‌شود باید هزینه دفع درست آن‌را بپردازد.

مهم این است که مردم، اصلاح‌جویان و آدم‌هایی که ایران را دوست دارند و نمی‌خواهند ایران مجموعه‌ای از عرصه‌ها و زمین‌های خالی باشد که لعنتی‌ها در آن آشغال می‌ریزند، به سروسامان دادن زمین‌های خالی و بی‌دفاع – از جمله محیط‌زیست – فکر و برای آن اقدام کنند.

البته می‌توان به شکلی نمادین روی دیوارهای سیاست، بوروکراسی، محیط‌زیست، دانشگاه، صنعت، گردشگری، سیاست خارجی، بانک، اقتصاد و ... نوشت «لعنت به کسی که در این‌جا آشغال بریزد» تا #لعنتی‌های_آشغال‌ریز حداقل عذاب وجدان بگیرند و جامعه زمین‌های خالی را فراموش نکند‌

از راه درست
 
محمد فاضلی
 
خبر این است که دولت #سوزاندن_مازوت را ممنوع کرده و تن به پذیرش خاموشی محدود بر اثر کمبود برق داده است. استدلال دولت برای چنین تصمیمی، اثرات مخرب و فاجعه‌بار سوزاندن مازوت بر آلودگی هوا و به دنبال آن، به خطر انداختن سلامت مردم است که می‌تواند در آینده، موجی از بیماری‌های مختلف را بر مردم، نظام اجتماعی و نظام سلامت تحمیل کند.

من فعلاً گذشته سیاست‌گذاری و حکمرانی که باعث این وضعیت کمبود و ناترازی انرژی در کشور شده است را کنار می‌گذارم و می‌پذیرم که یک دو راهی وجود دارد:

اول، مازوت بسوازنیم، آلودگی مخرب تولید کرده و کمبود انرژی را پنهان کنیم.

دوم، مازوت نسوزانیم، خاموشی را به جان بخریم، آلودگی و بیماری تولید نکنیم، و برویم دنبال حل مسأله از راه درست.

دولت اگر به مصوبه خودش درخصوص ممنوعیت سوزاندن مازوت در نیروگاه‌ها پای‌بند بماند، به دلایل زیر کار مهمی انجام داده است.

یک. بلندمدت‌نگری کرده و سلامت مردم را به امر کوتاه‌مدت ترجیح داده است. مریض کردن میلیون‌ها ایرانی، و آوار کردن سیل امراض خطرناک در آینده بر سر خانواده‌ها و نظام سلامت بر اثر سوزاندن مازوت، گزینه عاقلانه‌ای نیست. درد و رنجی که این کار بر مردم در درازمدت وارد می‌کند، بسیار زیاد است. این نوع بلندمدت‌نگری در سیاست عمومی ایران زیاد سابقه‌دار نیست.

دو. دولت، هم‌زمان خود را در معرض فشار اجتماعی ناشی از تحمیل خاموشی‌های محدود بر خانوارها و سایر مصرف‌کنندگان برق قرار می‌دهد. مصرف‌کننده مایل نیست ساعاتی را خاموشی تحمل کند و حتماً سطحی از نارضایتی متوجه دولت می‌شود. این فشار و هم‌زمان پای‌بند ماندن به حفظ سلامتی مردم با نسوزاندن مازوت، ضرورت حل مسأله #از_راه_درست را پیش می‌کشد.

سه. دولت با نسوزاندن مازوت، و خاموشی دادن، مسأله ناترازی انرژی را قابل مشاهده برای همگان می‌سازد و ضرورت پرداختن ریشه‌ای و #از_راه‌_درست را در سطح دستور کار سیاسی و اجتماعی، مطرح می‌کند. مازوت سوزاندن، حل کردن موقت مسأله ناترازی، جارو کردن ناترازی و علل پیدایش آن زیر فرش، و درمان موقت آن از طریق وارد کردن خسارت عظیم‌تر بیماری و ناسلامتی به میلیون‌ها ایرانی است.

چهار. دولت برای آن‌که هم سلامتی را به خط نیندازد، و هم از راه درست مسأله ناترازی را حل کند، مجبور است با مردم حرف بزند و توضیح بدهد. این به معنای ضرورت وارد شدن به گفت‌وگوی بی‌پرده با مردم بر سر مجموعه‌ای از مسأله‌های بنیادین و حیاتی نظیر محیط‌زیست، سلامت، عوامل پیدایش ناترازی، راه‌حل‌های ممکن و ... است.

پنج. دولت با این رویکرد، به جای این‌که مسأله را از سر خودش باز کند و بگوید «حالا مدتی مازوت می‌سوزانیم تا سر و صداها بخوابد، تا بعد فکری به حالش کنیم» وارد چالش حل مسأله می‌شود. این چالش از به رسمیت شناختن مسأله و از ابتدا کنار گذاشتن یک راه‌حل غلط (سوزاندن مازوت) و ایجاد مسأله‌های بزرگ‌تر (نظیر سونامی بیماری‌های خطرناک) در آینده، شروع می‌شود.

دولت می‌تواند به شکلی غیرشعاری، واقع‌بینانه و معطوف به مجموعه‌ای از مسأله‌های واقعی و بنیادین ایران امروز (نظیر ناترازی انرژی، محیط‌زیست، سلامت و ...) این رویکرد را به مبنایی برای وفاق با مردم بر سر حل مسأله‌ها تبدیل کند.

زمین #ممنوعیت_مازوت، زمین تمرین برای در پیش گرفتن این رویکرد عقلانی، بلندمدت‌نگر، البته بسیار دشوار و نیازمند تعامل با مردم و ساختن اعتماد و سرمایه اجتماعی است. این زمینی است که دولت‌ها در ایران بسیار کم روی آن پا گذاشته‌اند، چه رسد به این‌که جدی تمرین کرده باشند.

این زمینی است که در آن #از_راه_درست مسأله را تعریف و حل می‌کنند؛ و البته سختی و هزینه‌اش را هم می‌دانند و می‌پردازند. صداقت و عقلانیت سرمایه‌های ضروری برای ورود به این زمین هستند.
 
@fazeli_mohammad