تاریخ و فرهنگ بلوچستان

🔹 بلوچ و بلوچستان در دانشنامه جهان اسلام

‏━━━≼🔸≽━━━

📃 جغرافيای (بلوچستان بزرگ)
🪶 برایان اسپونر

‏━━━≼🔸≽━━━

🔹 جغرافی‌دانان عنایت چندانی به بلوچستان نکرده‌اند. گذشته از شرح‌های مقدماتی، دانشمندانی چون ‹وردنبرگ› برای «فرهنگ‌های جغرافیایی» و ‹هریسون› برای «راهنمای نیروی دریایی انگلیس (بخش ایران)، ‹اسنید› در ۱۳۳۸-۱۳۳۹ش/۱۹۵۹-۱۹۶۰م در امتداد ساحل مکران و ‹ويتا فينتزی› در اواسط دهه ۱۳۵۰ش/۱۹۷۰م در نواحی غربی مکران به تحقیق پرداختند (هر دوی آنها «زمین‌ریخت‌شناس» بودند) و ‹شولتس›، متخصص جغرافیای فرهنگی از پایگاه خود در کویته به سفرهای مطالعاتی کوتاه مدت رفت.

🔹 معتبرترین منبع، «دربارهٔ جغرافیای افغانستان» اثر ‹هوملوم› است که در آن چند صفحه‌ای را به نواحی بلوچ‌نشین در جنوب‌غربی آن کشور اختصاص داده است. شرح آتی عمدتاً مبتنی بر فرهنگ‌های جغرافیایی و یادداشت‌هایی است که مؤلف در سفرهای خود تهیه کرده است.

🔹 بیشتر سرزمین بلوچستان پستی و بلندی‌های بسیار دارد و کوهستانی است. ارتفاع اراضی آن بین ۱۵۰۰ (در جلگهٔ حاشیهٔ فلات ایران) تا ۲۰۰۰ متر (در قاعدهٔ کوه‌ها) تا بیش از ۳۵۰۰ متر (در شمال و شمال‌شرقی) و همسطح با دریا (در دشت ساحلی) متغیر است.

🔹 در بخشی که امروزه در جنوب‌غربی افغانستان قرار دارد، و در منطقه‌ای به عرض پانصد کیلومتر میان مرز افغانستان و پاکستان تا ساحل، اراضی وسیع کویری و نیمه‌کویری بدون هیچ مشخصه‌ای دیده می شود. آب‌و‌هوای ارتفاعات، برّی است و نواحی کم‌ارتفاع و ساحلی دمای مناطق نیمه‌حارّه را دارند. گرمای مفرط تابستانی در مناطق کم‌ارتفاع و دور از ساحل، در دشت کِچّهی - سیبی و دره‌های وسیع مکران دیده می‌شود. بادهای تندی که می‌وزد به پدیدهٔ باد ۱۲۰ روزهٔ سیستان برمی‌گردد.

#جغرافیا
🔸@balochs_history

🔹 بلوچ و بلوچستان در دانشنامه جهان اسلام

‏━━━≼🔸≽━━━

📃 کلیات
🪶 برایان اسپونر

‏━━━≼🔸≽━━━

🔹 سرزمین وسیع بلوچستان بزرگ در طول تاریخ به چند ناحیه تقسیم شده که مهم‌ترین آنها عبارت است از مکران (در جنوب)، سرحد (در شمال غربی) و ناحیه‌ای که در قدیم به توران / طوران معروف بوده و امروزه شامل شهرهای کلات و خزدار (قُصدار/ قزدار؛ در شرق) است.

🔹 ظاهراً در اواخر قرن نهم، بلوچ‌ها از نظر فرهنگی بر این منطقه تسلط یافتند و زبان بلوچی نیز زبان مکالمهٔ اقوام مختلف آن گردید. البته جزئیات و علل و اسباب یکایک این تغییر و تحول‌ها به‌وضوح معلوم نیست. مدت‌ها طول کشید تا غالب جمعیت منطقه هویت بلوچی را پذیرفتند، و این احتمالاً تا حدودی معلول توفیق سیاست‌های نصیرخان و تا حدودی نیز بعداً به سبب نحوه رد‌ه‌بندی مناطق و اقوام از جانب انگلیسیان بود. تشریح دلایل ادغام تقریباً تمام جمعیت در زیر لوای هویت بلوچ و سلطهٔ زبان بلوچی مشکل است، زیرا عشایری که در نیمهٔ قرن یازدهم خان‌نشین کلات را تشکیل دادند و به تبع آن بدین ناحیه خود مختاری سیاسی و هویت بخشیدند به زبان بلوچی تکلم نمی‌کردند، بلکه زبان آنها براهویی بود و حکومت خویش را به یاری کارمندانی که از میان دهوارها (دهقانان تاجیک) استخدام کرده بودند، به زبان فارسی اداره می‌کردند. مهاجرانی که به زبان بلوچی تکلم می‌کردند، بجز ساکنان بخش‌های غیرزراعی منطقه، محتملاً از نظر عده از دیگران بیشتر نبودند.

🔹 در مجموعهٔ آثار بازمانده از فرهنگ و زبان بلوچستان گسستگی‌ها و خلأهایی وجود دارد. هر چند مواد موجود دربارهٔ آن بمراتب از دیگر نواحی ایلی مشابه در ایران بیشتر است، عدم تجانس آنها مسائل بسیاری فرا راه بررسی‌های روشمند درباره بلوچستان و بلوچ‌ها قرار می‌دهد، و هنوز نمی‌توان با قاطعیت به حل این مسائل پرداخت، زیرا پژوهش‌های تاریخی و قوم‌شناختی بسیاری لازم است. آنچه در سطور بعد خواهد آمد از نوعی جمع‌بندی مقدماتی فراتر نمی‌رود.

#تاریخ
🔸@balochs_history

🔹 بلوچ و بلوچستان در دانشنامه جهان اسلام

‏━━━≼🔸≽━━━

📃 کلیات
🪶 برایان اسپونر

‏━━━≼🔸≽━━━

🔹 در داخل بلوچستان، جمعیت از نظر قومی یکدست نیست؛ برخی از گروه‌ها را خودشان و دیگران بلوچ می‌خوانند، با این معنای ضمنی که ایشان اعقاب کسانی هستند که هنگام ورود به منطقه بلوچ بوده‌اند؛ در حالی که دیگران -گرچه اکنون عضو جامعه بلوچ شناخته می‌شوند و در قیاس با جهان بیرونی بلوچ به‌شمار می‌آیند- در درون جامعه بلوچ به نام‌های عشیره‌ای (مانند نوشیروانی، گیچْکی بارَکزایی) و تیره‌ای (مانند برهویی، دهوار، غُلام جطگال / جدگال، مید) شناخته شده‌اند، با این معنای ضمنی که ایشان در دوران بالنسبه متأخر هویت بلوچی یافته‌اند، نه بدان معنی که بدین‌سبب غریبه به حساب می‌آیند. برخی از این «بلوچ‌ها» قبل از ورود بلوچ در این منطقه وجود داشته‌اند؛ دیگران (مثلاً بارکزایی که تا همین اواخر اصل و نسب ایشان افغان بود) بعداً آمده‌اند.

🔹 بازماندگان دوران خود‌مختاری بلوچ‌ها و دوران سلطهٔ انگلیسیان (۱۶۶۶-۱۹۲۷م) -که عمدتاً بازرگانان هندو، سیک یا اسماعیلی‌اند- بلوچ به‌شمار نمی‌آیند. بلوچی زبان مکالمهٔ میان قوم‌ها و قبیله‌های مختلف بوده است. اگرچه تکلم به زبان بلوچی معمولاً به جذب شدن فرد یا گروه در بلوچ‌ها می‌انجامیده، ظاهراً مسلمان بودن از شرایط لازم آن بوده است. با وجود این، بلوچ‌های مکران که در قرن دهم به فرقه ذکری گرویدند باز هم بلوچ شمرده می‌شدند. بلوچ‌ها كلاً مدعی هستند که همه مسلمان حنفی مذهب‌اند، گو اینکه، گذشته از ذکریان (که هنوز هم وجود دارند ولی به‌ندرت سخنی دربارهٔ ایشان گفته می‌شود)، گروه‌های شیعی‌مذهب کوچکی نیز در حواشی شمال‌غربی بلوچستان ایران وجود دارند؛ ولی در نقاط شرقی‌تر دیده نمی‌شوند.

#تاریخ
🔸@balochs_history

🔹 بلوچ و بلوچستان در دانشنامه جهان اسلام

‏━━━≼🔸≽━━━

📃 کلیات
🪶 برایان اسپونر

‏━━━≼🔸≽━━━

🔹 این‌که بلوچ‌ها چگونه و در چه زمانی به منطقه کرمان رسیدند معلوم نیست. ادعای ایشان در اشعار حماسی دایر بر این که عرب‌اند و پس از شرکت در نبرد کربلا از خلب مهاجرت کرده اند چندان معتبر نیست. لانگ‌ ورث دیمز آرای متفاوت و غیرقطعی راجع به منشأ ایشان را بررسی کرده است.

🔹 از آغاز سیطرهٔ اسلام تا ورود سلجوقیان، درباره بلوچ‌ها شواهد اندکی در دست است که به آسانی نمی‌توان ارزیابی کرد. زیرا تا حدی معلول تعصب نویسندگان شهرنشین نسبت به عشایر چادرنشین است. ولی از این شواهد چنین بر‌می‌آید که ایشان تنها چند ده هزار تن و گله‌دارانی بوده‌اند که گوسفند و بز پرورش می‌داده‌اند و مانند دیگر گله‌داران خاورمیانه، اگر هم کاملاً کوچرو نبوده‌اند، تحرک بسیار داشته‌اند و در گروه‌های عشیره‌ای بر اساس معیارهای پدر تباری می‌زیسته‌اند و با جمعیت‌های آبادی‌نشین که غالباً در معرض آزار بلوچ‌ها بودند، کمتر می‌آمیختند.

🔹 از دیدگاه ارزش‌های عمومی فرهنگی و جهانی، بلوچ‌ها در دوره‌های اخیر از نظر سوابق تاریخی و نژادی به گروه‌های مسلمان همسایه شباهت دارند. گذشته از زبان، مشخصهٔ بلوچ‌ها ساختار پیوندهای اجتماعی و سیاسی آنهاست. ولی احتمال بیشتر آن است که این ساختار مولود نزدیکی گروه‌های متعدد در بلوچستان باشد، نه میراث تاریخ کهن آنها. جذب ایشان در ساختارهای ایالتی جدید تغییر چندانی در آن نداده است. هویت بلوچ‌ها در بلوچستان با کاربرد زبان بلوچی در مناسبات میان‌قبیله‌ای پیوندی نزدیک داشته است. زبان بلوچی امروز دارای شجره‌نامه‌ای روشن با تعدادی ویژگی‌های دستوری و واژه‌های رایج در شمال غرب ایران است ولی بلوچ‌های امروز را از نظر نژادی نمی‌توان با این وضوح تعریف کرد. از طرفی بسیاری از گروه‌هایی که معمولاً خود و دیگران آنها را بلوچ می‌خوانند، اصل و نسب بیگانه دارند و طی چهار قرن اخیر در بلوچ‌ها ادغام شده‌اند. از طرف دیگر دلیلی در دست نیست که همهٔ گروه‌های پراکندهٔ متعددی که در دیگر قسمت‌های ایران و افغانستان و ترکمنستان به بلوچ معروف‌اند و بیشتر آنها امروزه به زبان بلوچی تکلم نمی‌کنند، از نظر تاریخی با یکدیگر نسبت داشته باشند یا اگر نسبت دارند در بلوچستان از یکدیگر جدا شده باشند.

#تاریخ
🔸@balochs_history

🔹 بلوچ و بلوچستان در دانشنامه جهان اسلام

‏━━━≼🔸≽━━━

📃 کلیات
🪶 برایان اسپونر

‏━━━≼🔸≽━━━

🔹 تعداد کل بلوچ‌های بلوچستان (در افغانستان و ایران و پاکستان)، شیخ‌نشین‌های خلیج فارس، مناطق دیگر آسیا و آفریقا را به تفاوت میان سه تا پنج میلیون نفر تخمین می‌زنند. تاریخ آن‌ها، تا زمانی که در قرن سیزدهم (قمری) / نوزدهم (میلادی) به تاریخ استعمار غرب پیوند می‌خورد، چندان روشن نیست. از آن زمان به بعد مطالب فراوانی، به‌ویژه به زبان انگلیسی و نیز به فارسی و چند زبان اروپایی و زبان‌های محلی، دربارهٔ آن‌ها نوشته شده است. ولی تاکنون کوششی در جهت تألیف و تفسیر تمام مواد موجود به عمل نیامده است.

🔹 بلوچستان در نظر بلوچ‌ها و همسایگان آنها به طور کلی مشتمل بر منطقه‌ای است به وسعت بیش از نیم میلیون کیلومتر مربع واقع در بخش جنوب‌شرقی فلات ایران و جنوب کویرهای مرکزی و رود هیرمند و در اراضی پست ساحلی میان فلات ایران و خلیج عمان. حدود آن دقیقاً مشخص نیست و با حدود استان‌های امروزی مطابقت ندارد. ظاهراً در طول تاریخ، ارتفاعات آن در منطقه نفوذ ایران و نواحی کم ارتفاع آن در منطقه نفوذ هند قرار داشته و از ۱۸۷۰/۱۲۸۷ رسماً میان افغانستان و ایران و هند (بعدها پاکستان) تقسیم شده است. معلوم نیست که نام بلوچستان از چه زمانی رواج یافته است. شاید از قرن دوازدهم هجدهم یعنی هنگامی که نصیرخان اول کلاتی طی حکومت طولانی خود در نیمه دوم آن قرن، نخستین حاکم بومی منطقه شد و در بخش عظیمی از آن نواحی، حکومت خودمختار تشکیل داد.

🔹 اصل و منشأ بلوچ‌ها و نام ایشان نامعلوم است. گویا هنگام ورود مسلمانان در شمال‌غربی منطقه جنوب شرقی (کرمان) می‌زیسته‌اند، اما احتمالاً حوزهٔ فعالیت ایشان به نواحی دورتری در شرق آنجا می‌رسیده است. ظاهراً مقارن با ورود سلجوقیان به کرمان در قرن پنجم بلوچ‌ها مهاجرت به سوی شرق و آن سوی مکران را آغاز کردند و این امر را تا زمان گسترش قدرت صفویان ادامه دادند و احتمالاً مهاجرت‌های عمدهٔ ایشان در قرن‌های ششم و نهم به وقوع پیوسته باشد.

#تاریخ
🔸@balochs_history

🔹 بلوچ و بلوچستان در دانشنامه جهان اسلام

‏━━━━━━━━≼🔸≽━━━━━━━━

📖 دانشنامه جهان اسلام، جلد ۴ (بلتستان - بهمنیار بن مرزبان)، مدخل‌های بلوچ و بلوچستان.

🪶 برایان اسپونر، خسرو خسروی، م. لانگ‌ورث دیمز، جیم گری شفر، ژوژف الفنبین، محمدتقی مسعودیه.

‏•‌─🙁☹️😤😝🙁🤔─•

🔹 فهرست مطالب:
🔹۱- کلیات
🔹۲- جغرافیا
🔹 ۱) بلوچستان بزرگ
🔹 ۲) بلوچستان ایران
🔹۳- اصل و منشأ بلوچ‌ها
🔹۴- تاریخ
🔹۵- قوم‌شناسی
🔹۶- دین و معتقدات
🔹۷- باستان‌شناسی
🔹۸- زبان بلوچی
🔹۹- ادبیات بلوچی
🔹۱۰- موسیقی

‏•‌─🙁☹️😤😝🙁🤔─•

🔹 نویسندگان این مقالات از نخستین پژوهشگران حوزهٔ بلوچ و بلوچستان شناسی به شمار می‌آیند و به دنبال آن، پژوهش‌های آنان نیز از نخستین تحقیقات این حوزه هستند. این مقالات از این جهت انتخاب شدند که خواندن آن‌ها درک و شناختی جامع از بلوچ و بلوچستان به ما دست می‌دهد. اگرچه اشکالاتی از قبیل این که تاریخ نگارش آن‌ها به زمان‌های خیلی قبل‌تر بازمی‌گردد و تا کنون تحقیقات به‌روزتر و دقیق‌تری از همین نویسندگان و دیگر پژوهندگان این حوزه ارائه داده شده است، باز هم خواندن آن خالی از لطف نیست. پیشنهاد می‌شود پس از اتمام این مطالب، در‌صورتی‌که علاقه‌مند بودید، کتاب «بلوچستان در دانشنامه ایرانیکا» نشر تهران: موسسهٔ آبی پارسی؛ انتشارات پل فیروزه، ۱۴۰۲ (چاپ دوم) را تهیه و مطالعه کنید. این کتاب مشتمل بر مقالات یادشده، همراه با یادداشت‌های ارزشمند، ترجمهٔ جدیدتر، مقالات تکمیلیِ به‌روزتر و سایر مقالات دانشنامهٔ ایرانیکا است.

#تاریخ #جغرافیا #دین_و_مذهب #باستان_شناسی #زبان #ادبیات #موسیقی

🔸@balochs_history