فرهنگ، تاریخ و تمدّن تورک

شعری تورکی از شاه عباس ثانی
 

شاه عباس دوم (صفوی) شخصیتی بافرهنگ، کتاب‌خوان، ادیب و اهل قلم بود. وی به زبان تورکی علاقه داشت و در توسعه‌ی ادبیات تورک تلاش می‌کرد. او که خود تورکی‌سرا و تورکی‌نویس نیز بود، در شعر تورکی «ثانی» تخلص می‌کرد و در نثر تورکی سرآمد بود.

اوچ وفالى کیمسه اولموش هم‌دمیم
گاه فرقت، گاه محنت، گاه غم
گئجه گوندوز هم انیس و محرمیم
گاه فرقت، گاه محنت، گاه غم

وئردى دوران جامِ هجران ساقى تک
قالدى حسرت یوره‌ییم‌ده داغى تک
چئوره‌م آلیر گاه و بی‌گاه یاغى تک
گاه فرقت، گاه محنت، گاه غم

دییه‌بیلمه‌م کیمسه‌یه دردیم تمام
یار منه سرکش‌دیر و اغیارا رام
گؤنلومه دولار منیم هر صبح و شام
گاه فرقت، گاه محنت، گاه غم

Üç vefâlı kimse olmuş hemdemim
Gâh firqet, gâh mihnet, gâh qem.
Géce gündüz hem enîs ü mehremim
Gâh firqet, gâh mihnet, gâh qem.

Vérdi dévran câm-i hicran sâqi tek,
Qaldı hesret yüreyimde dâǧı tek,
Çévrem âlır gâh ü bîgah yâǧı tek,
Gâh firqet, gâh mihnet, gâh qem.

Diyebilmem kimseye derdim tamâm,
Yar mene serkeş'dir ü eǧyâra râm.
Gönlüme dolar menim her sübh ü şâm,
Gâh firqet, gâh mihnet, gâh qem.

#پادشاهان_هنرمند_تورک

@TurkUygarligi

سنگ‌نوشته‌های اورخون


كتیبه‌های اورخون، كتیبه‌های گؤک‌تورک یا كتیبه‌های كؤک‌تورک آثاری است كه توسط گؤک‌تورک‌ها با اولین الفبای شناخته شده‌ی تورک‌ها یعنی الفبای اورخون نوشته شده است. این کتیبه‌ها اطلاعاتی در مورد ساختار دستوری تورکی در روند تاریخی و تغییر این ساختار و همچنین اطلاعات مهمی در مورد عناصر فرهنگ تورک و نگرش تورک‌ها به دولت و اداره‌ی آن و نیز زندگی اجتماعی تورک‌ها و روابط آنها با همسایگان و هم‌نژادان خود ارائه می‌دهند.

کتیبه‌های بیلگه خاقان و کول تیگین توسط یوللیق تیگین (برادرزاده بیلگه خاقان) نوشته شده است. در کتیبه‌ها، این آثار به امید ماندگاری جاودانه، «بنگو تاشلار» (سنگ‌های ابدی) نامیده می‌شوند. الفبای اورخون که الفبای ملی تورک‌ها است شامل ۳۸ حرف یا نشان است.

این کتیبه‌ها در سال ۱۸۸۹ در دشت اورخون مغولستان یافت شده و متعلق به امپراتوری گؤک‌تورک دوم هستند. قدمت آنها به اوایل قرن هشتم میلادی باز می‌گردد. در میان کتیبه‌ها، کتیبه‌ی کول تیگین در سال ۷۳۲ و کتیبه‌ی بیلگه خاقان در ۷۳۵ نوشته شده است.


بخش‌هایی معروف از کتیبه‌ی بیلگه خاقان به تورکی امروزی:

- تورک اوغوز بیگ‌لری، ائشیدین! اوستده گؤک چؤکمه‌دیکچه، آلتدا یئر دلینمه‌دیکچه، ائلینی (ائل: دئولت، یورت، خالق و‌ بونلار آراسینداکی اویوم یعنی میللت / اولوس) و تؤره‌نی کیم پوزابیلر؟..

- اولوسون آدی سانی یوخ اولماسین دییه، تورک اولوسو ایچین گئجه اویومادیم، گوندوز اوتورمادیم. قارداشیم گول تیگین و ایکی شاد ایله اؤله‌سییه، بیته‌سییه چالیشدیم...


نخستین كتیبه‌ی اورخون( تا قبل از کشف کتیبه «ایلتریش خاقان» در روزهای اخیر)، كتیبه‌ی تونیوكوک است كه در سال ۷۳۱ نوشته شده و در فاصله‌ی ۳۵۰ کیلومتری شرق کتیبه‌های بیلگه خاقان و کول تیگین واقع شده است. این کتیبه توسط تونیوکوک فرمانده کل قوا و وزیر فرزانه‌ی بیلگه خاقان ساخته شده است. نویسنده‌ی متن نیز تونیوکوک است.

با دقت در متن کتیبه‌ها می‌بینیم که مفهوم دولت سوسیال (دولت بر پایه‌ی عدالت اجتماعی) در گؤک‌تورک‌ها نسبت به سایر دول در آن دوران خیلی پیشرفته‌تر است. در بخش‌های زیادی از کتیبه‌ها، از این موضوع سخن می‌رود که دولت گرسنگان را اطعام نموده، فقرا و بی‌پناهان را غنی کرده و حتی برهنگان را با لباس پوشانیده است. همچنین در این بخش از کتیبه‌ها وضعیت فقر و نداری قبلی ملت تورک با وضعیت غنا و توسعه‌یافتگی بعدی آن (زمان نوشتن کتیبه‌ها) مقایسه شده است.

با بررسی و مطالعه‌ی دقیق کتیبه‌های اورخون می‌توان نتیجه گرفت که بر خلاف اکثر ملل کنونی که تا سده‌های اخیر فاقد شعور ملی بوده و به صورت توده‌های انسانی (نه به عنوان یک ملت) می‌زیسته و روند ملت‌شوندگی خود را در قرون اخیر و اکثراً به صورت تصنعی طی کرده‌اند، تورک‌ها در زمان‌های قدیم هم دارای شعور ملی بوده و پروسه‌ی «ملت‌شوندگی» را طی کرده بودند.

تورک‌ها از زمان‌های بسیار دور تا اواسط قرن ۱۸ میلادی همواره دارای یک ویا چند دولت و امپراتوری قدرتمند بوده و در تمام دوران‌های تاریخی یک ابرقدرت جهانی و یا حداقل یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های زمان خود بوده‌اند.

@TurkUygarligi

سلطان آلپ ارسلان؛ فرماندهی که دروازه‌ آنادولو را برای همیشه بر روی تورک‌ها گشود


سلطان آلپ ارسلان سلجوقی با شکست دادن امپراتوری بیزانس در جنگ سرنوشت ساز مالازگیرت در سال ۱۰۷۱ میلادی، دروازه های آنادولو را برای همیشه بر روی تورک‌ها گشود.


سلطان آلپ ارسلان در ۲۶ اوت سال ۱۰۷۱ میلادی موفق شد در نبردی سرنوشت ساز سپاه امپراتوری بیزانس به فرماندهی رومن دیوژن که شمار آن پنج برابرِ تعداد سپاهیان امپراتوری سلجوقی بود را شکست دهد. با پیروزی سپاه امپراتوری سلجوقی در نبرد مالازگیرت نیز زمینه ورود هر چه بیشتر تورک‌ها به منطقه آنادولو فراهم شد.

سلطان آلپ ارسلان محمد فرزند چاغری بیگ و برادرزاده طغرل بیگ بنیانگذار دولت سلجوقی بزرگ با مرگ عمویش در ۲۷ آوریل ۱۰۶۴ به عنوان دومین سلطان سلجوقی بر تخت پادشاهی نشست و با پیروزی بزرگ خود در ۴۲ سالگی در نبرد مالازگیرت تاریخ منطقه و تورک‌ها را دگرگون ساخت.

با درخواست کمک از سوی خلافت عباسی، سلطان آلپ ارسلان عازم جنگ با خلافت فاطمیون در مصر شد. فرماندهان دولت بیزانس که از قصد آلپ ارسلان به منظور جنگ با فاطمیون و عزیمت به مصر با خبر شده بود از فرصت استفاده کرده و با سپاهی عظیم راهی مناطق شرقی آنادولو شدند.

سلطان آلپ ارسلان پس از دریافت خبر عزیمت سپاه بیزانس به آناتولی شرقی، از رفتن به مصر منصرف شد و به مقابله با لشکر امپراتوری بیزانس شتافت. آلپ ارسلان اگرچه در همه جا شایعه کرده بود که قصد دارد در شهر ری اردو بزند، اما با سپاه خود راهی منطقه موش در آنادولوی شرقی شد و در دشت مالازگیرت اردو زد.

سلطان آلپ ارسلان در نهایت در روز جمعه ۲۶ اوت ۱۰۷۱ میلادی به همراه اردوی خود به سمت اردوی بزرگ و پرشمار بیزانس تاخت. سپاهیان دولت سلجوقی در نبرد مالازگیرت با اجرای بدون عیب و نقض تاکتیک جنگی «توران» موفق شدند سپاه بیزانس را در هم شکنند و در پایان جنگ نیز رومن دیوژن که مقاومت را بی‌نتیجه می‌دید به همراه شماری از نیروهای خود تسلیم آلپ ارسلان شد.

سلطان آلپ ارسلان یکی از مهمترین حکمرانان تورک در تاریخ بوده است.

رومن دیوژن دارای سپاهی ۲۰۰ هزار نفری بود و می‌خواست با شکست دادن دولت سلجوقی دست تورک‌ها را برای همیشه از آنادولو کوتاه کند. لشکر بیزانس دارای سلاح‌های زیاد و سه هزار ارابه بود که خود نشانگر بزرگی جنگ مالازگیرت است.

شمار سپاهیان سلجوقی تنها ۴۰ هزار تن بوده و هنگامی که آلپ ارسلان در ۲۶ اوت ۱۰۷۱ با سپاه خود به دشت مالازگیرت رسید، امپراتور بیزانس با سپاهیان پر شمار خود در منطقه اردو زده بود. لشکر سلجوقی نیز در تپه‌ای در فاصله ۱۵ کیلومتری سپاه بیزانس اتراق کرد. آلپ ارسلان به دلیل اهمیت روز جمعه برای مسلمانان به طور ویژه این روز را برای جنگ انتخاب کرد. خلیفه نیز در همان روز دعایی را به منظور پیروزی مسلمانان برای خطبه‌های نماز جمعه صادر نمود.

سلطان آلپ ارسلان همچنین لباس سفید بر تن می‌کند و می‌گوید در صورت کشته شدن این لباس کفنم خواهد بود و در صورت پیروزی نیز لباس ظفرم خواهد بود.

سپاه سلجوقی پس از نماز به سمت لشکر بیزانس حمله می‌کند و جنگ در مدت کوتاهی یعنی تا عصر با پیروزی تورک‌ها به اتمام می‌رسد.

در این جنگ اتفاق جالبی نیز می‌افتد. قبل از نبرد، سولطان آلپ‌آرسلان و اردوی سواره‌اش طبق عادات گؤک‌تئنگریچیلیک، دم اسبشان را گره زدند.

هنگام شروع نبرد، تورکان سلجوق‌لو طبق سنتی که داشتند برای تخریب روحیه دشمن همگی با هم مثل گرگ زوزه کشیدند.

بدین‌ترتیب، تورک‌های پچنگی که در ارتش روم شرقی بودند، متوجه تورک بودن لشکر مقابل شده و به نفع سولطان آلپ‌آرسلان تغییر صف دادند و به وی پیوستند.

بدینسان، با نیروی تورکلوک ظفر مالازگیرت نصیب تورک‌های سلجوق‌لو می‌شود.

رومن دیوژن امپراتور بیزانس نیز اگرچه به همراه شمار زیادی از افراد خود اسیر شده بود اما آلپ ارسلان وی را بخشید و اجازه داد که به استانبول بازگردد.

پیروزی مالازگیرت اولین نه بلکه آخرین ورود تورک‌ها به آنادولو بود که به حاکمیت مطلق تورک‌ها در آن سرزمین منجر شد و آنادولو را به وطن ابدی تورک‌ها تبدیل کرد.

@TurkUygarligi