اندیشکده خرد جنسی

محمدمهدی کریمی‌نیا، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن: برخی برای فرار از خدمت سربازی درخواست تغییر جنسیت دارند و عده‌ای دیگر به دلیل مسائل عاطفی و عشقی چنین درخواستی را مطرح می‌کنند.

او افزود: «این افراد با انگیزه‌های غیرعقلانی به دنبال تغییر جنسیت هستند.»

@kherad_jensi

سیمایِ زن در آثارِ علی حاتمی (بخشِ دوّم)

✅ امّا در سریالِ "سلطانِ صاحبقران" نقشِ زن، جایِ تأمّل دارد. در "سلطانِ صاحبقران"، ما با زن در قالبِ "کاراکتر" مواجهیم و نه "تیپ". زن هویّت دارد. هم زنِ خوب داریم و هم زنِ بد. درست است که "عزّت الدولّه"، همسرِ امیرکبیر و مادرش "مهدعلیا" چهره‌هایِ واقعی در تاریخ‌اند و جایی برایِ تخیّل نداشت، امّا بر خلافِ ستّارخان، سریال از وجودِ زن خالی نیست و نقشی اساسی دارند و تأثیرگذارند. اگرچه مطابقِ تاریخِ مردسالارانه‌یِ ایران پرده‌نشین‌ند، امّا شعاعِ وجودشان از پرده بیرون می‌زند. آنان محوریّت دارند و اثربخش‌ند. این درحالی بود که در غالب فیلم‌ها و سریال‌هایِ قبل از انقلاب، تصویرِ زن همان بود که گفته شد. و حضورشان در فیلم یا برای پیشبردِ فیلم بود یا جلبِ مخاطب.

✅ حکایتِ تصویرِ زن، در "هزاردستان" امّا یکی داستان است پر آبِ چشم. علی حاتمی سالِ ۱۳۵۴، این سریال را با نامِ "جاده‌یِ ابریشم" کلید زد. قرار بود سریالی بسازد که برایِ تمامِ اعصار و ازمنه، شاهکاری باشد. امّا شوربختانه مصادف شد با انقلابِ ۵۷. از آن شاهکارِ "جاده‌یِ ابریشم"، "هزاردستانی" برون آمد که با تمامِ ضعف‌هایش هنوز صد سر-و-گردن از سریال‌ها و فیلم‌هایِ مشابهش برتراست. حاتمی در سالِ ۱۳۵۴، برایِ "جاده‌یِ ابریشم" می‌خواست از جانش مایه بگذارد.
امّا وقوعِ انقلابِ ۵۷، او را به هزاردستان راضی کرد. هزاردستانی که ده‌ها بار مجبورش کردند، فیلم‌نامه‌اش را بازنویسی کند، حدودِ ۱۱ ساعت که مربوط  به بازیِ "ایرن" بود، سانسور شد و غیر از چند بازی از "شهلا میربختیار" و "زری خوشکام"، زنی را نمی‌بینیم  و این اندک حضورِ زن هم طیِ هربار پخش از تلویزیون، کاسته می‌شود. بنابراین یا باید گفت حضورِ زن در هزاردستان هم، به همان سرنوشتِ شومِ "حاجی واشنگتن" و "کمال‌الملک" دچار شد که در آن زن موجودی نادیدنی است یا اینکه بایست منتظر ماند آن ۱۱ ساعت-و-اندی که در آرشیوِ صداوسیماست، بیرون بیاید تا بشود در موردِ جایگاهِ و تصویرِ زن در هزاردستان، صحبت کرد. به هرحال نمی‌توان دربابِ هزاردستان، قضاوتی منصفانه کرد.

✅ امّا "مادر". کاراکترِ مادر اگر نگوییم در سینمایِ ایران، بی‌نظیر، قطعاً کم‌نظیر است. زن، کمافی‌السّابق نه لکّاته، اغواگر، فریفته، جنسِ دوّم، توسری‌خورده، بی‌خبر از همه جا، بلکه در ساحتی قدسی و عرفانی که خود به استقبالِ مرگ رفته است. اینبار نه چون سنّتِ تصوّفِ پیشین، که مردانند، که سالکِ حقیقت‌اند، بلکه پیرِ طریقت، بانویی‌ست سالخورده، که عظمتش را بخاطرِ "مادر بودن" دارد. او مرگی شکوهمند دارد، همچون ادریس.

✅ و در آخر دلشدگان. در سال‌هایِ آخر حاتمی قصد داشت روایتی از زن را بیان کند که بعضاً در آثارِ عرفانی می‌بینیم. عشقِ مجازی که قنطره‌ای باشد برایِ عشقِ حقیقی. حتّی حاتمی فراتر رفت. وجهِ مردانه‌یِ عرفان را در فیلمِ مادر، به یک زن داد و این زن بود که در طریقِ معنا، سلوک می‌کند.

✅ سیما و تصویرِ زن را می‌توان در آثارِ حاتمی در سه بخش خلاصه کرد. اوّل نگاهی که حاکم بر فرهنگِ شفاهی و مکتوبِ جامعه بود. دوّم نگاهی که به دلیلِ انقلابِ ۵۷ و قوانینِ حاکمِ آن موقع بر او تحمیل شد. سوّم تقلّاهایِ اوّلیه‌یِ حاتمی برایِ نمایش دادنِ زن آن گونه که خود می‌خواست. سیمایی از زن که سنّتی دیرینه در ادبیّاتِ ایران داشت. زنانی چون شیرین، لیلی، ویس، عذرا، که وجودشان، جان‌بخش و جهان‌بخش است. زنانی که به مرد، هویت می‌بخشیدند. مرد حتّی به یک مازوخیزم، برایِ دست یافتن به زن دچار می‌شود. زنانِ پاکِ اهوراییِ دست‌نایافتنی. حاتمی در دلشدگان و مادر درست زمانی که سینمایِ ضدِ زن قبل از انقلاب برایِ فروشِ فیلم، دیگر نبود و حوادثِ تلخ بعد از انقلاب که زنان از نمود و نمایش محروم شده بودند، نبود. درست حالا که زن ماهیّتِ خود را یافته بود، در حال دست یافتن به سیمایی از زنانگی بود که هم جنبه‌ای زمینی داشت و هم آسمانی.

✅ اجمالاً و نهایتاً اینکه سینمایِ علیِ حاتمی، مانده بود تا زن درش به آن شخصیّت‌پردازی‌ِ شایسته‌ برسد. حاتمی فرصت نکرد تا آنگونه که خود می‌خواست و آنگونه که حق بود، به تشریحِ جایگاهِ زن بپردازد. شاید اگر اجل مهلتش می‌داد تا "ملکه‌هایِ برفی" را بسازد، می‌توانست یا می‌شد حقِ مطلب را آنگونه که شایسته بود درباره‌یِ شخصیّتِ زن ادا کند.
پایان
@kherad_jensi
@DirectorAliHatami

سیمایِ زن در آثارِ علی حاتمی (بخشِ اوّل)

✅در "حسن کچل" و "طوقی" و "باباشمل" و "قلندر" و "خواستگار" و "سوته‌دلان"، تصویرِ زن، تصویری بود که کمابیش از زنان نمود داشت؛ یعنی همان "لکّاته" یا "جنسِ ضعیف". ما این تصویر را کمابیش بعد از مشروطه در آثارِ ادبی می‌بینیم. در آثاری چون "حاجی بابایِ اصفهانی"، "معصومه شیرازی"، "طهرانِ مخوف"، "شوهرِ آهوخانم"، "هم‌سایه‌ها" و...، در این آثار، زن موجودی اغواگر، لکّاته، ضعیفه، جنسِ دوّم و... است که یا محوریّتی در داستان ندارد یا تحتِ‌الحمایه‌یِ مرد است و یا اینکه آنانند که مردان را به بیراهه می‌کشانند.

✅ در "حسن کچل"، سه زن، نقش دارند. مادرِ حسن، مادرِ چهل‌گیسو و چهل‌گیسو. مادرِ حسن زنی‌ست که پس از انجامِ رسالتِ فرزند‌آوری، کاری ندارد و تلاشِ او برایِ معاش راه به جایی نمی‌برد. او همچنان که پیشتر در کنفِ حمایتِ همسرش بود، این بار فرزند را تحریک می‌کند تا او نان‌آور خانواده باشد. مادرِ چهل‌گیسو هم همان کهن‌الگویِ مادرزنِ بدجنس را دارد که نادختریِ خود را گرفتارِ دیو می‌کند. اساساً در طولِ تاریخِ قصّه‌گویی این مادرزن‌ها همیشه بدجنس بودند و کسی نمی‌گوید شاید نادختری جانش را به لب آورده که دست به کاری شنیع بزند!؟! و در آخر چهل‌گیسو که همان نادختریِ معصوم است که در چنگِ دیو افتاد. ویژگی‌هایِ هویّت‌بخش به او زیبایی، معصومیّت و تروخشک‌کردنِ دیو است. اگر نه زیبایی و صدا و معصومیّت را داشت، نمی‌ارزید که حسن کچل، جانِ خود را فدایش کند، چون کارکردِ دیگری نداشت.

✅در طوقی، بی‌بی مادرِ آسیّد مرتضی، گوهر، و طوبی بودند. بی‌بی که همان کهن‌الگویِ مادرِ فداکار است که برایِ معاش، چشمانش را از دست داده، او قصدِ هدایتِ فرزند، درست در سنینِ جوانی و بلوغ دارد و دائم غر می‌زند، و کسی نیست از او بپرسد چرا در کودکی‌اش تلاشی نکردی. گوهر هم همان زن اثیری و لکّاته، که هدفش فقط اغوا و ارضایِ مردان است.

✅و "طوبی"، همچون طوقی که در هر خانه آمد نحسی را می‌آورد. نامش هم‌تا و هم‌آهنگ طوقی است.

✅ در "باباشمل" و "قلندر" و "خواستگار" و "سوته‌دلان" هم زنان نقشِ محوری ندارند. بلکه اسبابی هستند برای اطفایِ شهوتِ مرد. مرد به دنبالِ زن می‌گردد نه تا چون دوبالی شوند برایِ رشد و تکامل، بلکه آبریزگاهی شود تا مردان به کارهایِ خود برسند. در سوته‌دلان هم تصویرِ دیگری از زن نمی‌بینیم.

✅ در "ستّارخان" و "کمال‌الملک" و "حاجی واشنگتن"، اصلاً زنی را نمی‌بینیم یا اگر هست بسیار کم‌رنگ و پرده‌نشین. در مورد فیلمِ ستّارخان می‌شود این احتمال را داد چون مشروطه، ماهیّتی مردانه داشت، می‌طلبید که مردانه هم باشد. یا می‌توان احتمالِ دیگری داد که اوّلین تجربه‌یِ جدّیِ حاتمی بود و حاتمی بیشترِ توش و توانش را مصروفِ جلوه‌هایِ ویژه و اکشن کرد. قطعاً اگر این احتمالات و حدس‌ها نبود، می‌شد و می‌توانست کمی رنگِ زنانگی هم بر فیلمِ مشروطه‌ پاشیده شود و از زنانِ واقعی و نه تخیّلی که در مشروطه اثرگذار بودند، هم نام ببرد؛ زنانی چون "زینب پاشا"، بانویِ آذری و "بی‌بی مریم" بانویِ بختیاری و...

✅ امّا در موردِ دو فیلم از فیلم‌هایِ بعد از انقلاب هم زن دیده نمی‌شود (مانندِ کمال‌الملک و حاجی واشنگتن). البتّه بداقبالیِ حاتمی هم بود که فعالیّتش مصادف شد با یک انقلاب. در اوایلِ انقلابِ ۵۷، هنوز اولاً ماهیّتِ سینما و ثانیاً جایگاه و پوششِ زن، موردِ چالش و سؤال بود. تا چند سال بعد از انقلابِ ۵۷، زنان اساساً در هیچ فیلمی حضورِ فیزیکی نداشتند. فیلم‌هایِ بسیاری همچون "سفیر"، "استعاذه" و... بدون حتّی یک سکانس از زن بود. بعضاً هم اگر زنی بود در حدِ یک تدارکات‌چی که در لفّافه و مستوری، با هزار حجب و حیا، چای برایِ مردش می‌آورد.

@DirectorAliHatami
ادامه در بخش دوم👇

@kherad_jensi

🎄 رنجِ زادن؛ وجه زنانه‌ی کریسمس در قرآن!

✍ روح‌ الله طالبی‌ توتی
پژوهش‌گر مطالعات جنسیت و زنان

١. کریسمس احتمالاً موردتوجه‌ترین جشن جهان است که در اصل، عید بزرگداشت زادروز عیساست. مریم، شناخته‌شده‌ترین شخصیت زن تاریخ نیز نقشی اساسی در کریسمس دارد. دو دین بزرگ جهان - #مسیحیت و #اسلام - از او تجلیل کرده‌اند و در کتاب مقدس خود او را ستوده‌اند. شاید مهم‌ترین واقعه‌ی زندگی مریم، زادنِ عیسی یا همان #کریسمس باشد. اما چهره‌ی مریم در سنت دینی اسلام و مسیحیت یکسان نیست و همین منجر به این شده که تفسیرهای گوناگونی پیرامون اهمیت او در این واقعه شکل بگیرد.

٢. در کتاب مقدس مسیحی، مریم نخستین بار به عنوان دختری معرفی می‌شود که نامزد دارد و بدون آن‌که دلیل آن مشخص باشد، برای بار برداشتن به کلمه‌ی خدا - عیسی - انتخاب می‌شود. نامزد مریم که متوجه بارداری او شده، قصد دارد از او جدا شود اما فرشته‌ی خدا او را متقاعد می‌کند که مریم گناه‌کار نبوده است. مریم فرزندش را با همراهی نامزدش به دنیا می‌آورد و از این‌جا به بعد، شخصیت اصلی روایت، عیساست و مریم در چند پرده، در قالب مادر نگران و دل‌سوز او ظاهر می‌شود.

٣. سنت مسیحی غالب، عیسی را در جایگاه خدا و مریم را در جایگاه مادر خدا می‌نشاند؛ همان نقشی که الهگان مادر دیگر در سنت یونانی و رومی ایفا کرده بودند. مفسران زنانه‌نگر، از نقش کلیشه‌ای و انفعال مریم در روایت کتاب مقدس مسیحی انتقاد می‌کنند. در روایت مسیحی، تنها اهمیت مریم، باردارشدن به انتخاب خدا، زادن عیسی و مادری برای اوست، بدون آن‌که مشخص شود چه امتیاز فردی و شخصی‌ای نسبت به زنان دیگر برای این امر داشته است.

۴. روایت قرآنی از مریم در عین هم‌سویی با روایت انجیلی، یک‌سره چهره‌ی متفاوتی از او به نمایش می‌گذارد. مریم، شخصیت نقش اول زن قرآن و شخصیت نقش اول روایت خود و حتی عیساست. داستان این خانواده، با ولادت مریم آغاز می‌شود و قرآن تمرکز خود را بر اهمیت محوری مریم قرار داده و نشان می‌دهد چگونه شایستگی‌های فردی این دختر باعث شده تا خدا او را برای معجزه‌ی خویش برگزیند.

۵. مریم در قرآن، نامزد یا شوهر ندارد و تنها پسرش هم با نام او شناخته می‌شود. قرآن صراحتاً از معجزه بودنِ «مریم و پسرش» - و نه عیسی و مادرش - یاد می‌کند و معجزه‌ی زادنِ عیسی را نیز با محوریت مریم روایت می‌کند. قرآن در تقابل با الهه‌پنداری مریم در سنت مسیحی، چهره‌ی بشری او به عنوان زنی عادی اما روحانی را به نمایش می‌کشد. زنی که از کودکی دل به عبادت سپرده است و به دلیل شایستگی‌های معنوی، برای حمل کلمه و روح خدا برگزیده می‌شود. روایت مریم با زادنِ عیسی تمام نمی‌شود و او هم‌چنان اهمیت خود را به عنوان یکی از شخصیت‌های قرآنی حفظ می‌کند.

۶. تفاوت چهره‌ی مریم در سنت مسیحی و اسلامی را می‌توان از خلال روایت کریسمس بیش‌تر روشن ساخت. در انجیل، زمانی که نامزد مریم او را می‌پذیرد، عیسی به عنوان فرزند او شناخته می‌شود. مریم فرزندش را در حالتی معمولی به دنیا می‌آورد و سکوت متن درباره‌ی خود زایمان به عنوان یک تجربه‌ی زنانه، همان است که از یک متن مردانه انتظار داریم. از این رو برخی متون پساانجیلی زایمان مریم را بدون درد توصیف می‌کنند تا وجه الوهی او را برجسته سازند.

٧. در قرآن، روایت زایمان مریم، نمایشی از رنج بشری عمیقی است که یک زنِ روحانیِ در معرضِ اتهام ناپاکی آن را تجربه می‌کند. مریم در روایت قرآنی، تنهاست و این درد زایمان است که او را به سوی بیابانی دورافتاده می‌کشاند. مریم در اوج تنهایی و رنج، مانند هر انسان رنج‌دیده‌ی دیگر، آرزو می‌کند کاش پیش از این مُرده بود! تاکید قرآن بر تجربه‌ی زنانه‌ی درد زایمان، به‌نحوی تاکید بر جنبه‌ی بشری مریم است و احساس نزدیکی مخاطب با او را در پی دارد. در ادامه‌ی روایت نیز قرآن شخصیت محبوبش را رها نمی‌کند و چالش پیش روی مریم برای مواجهه با دیگران پس از زادنِ عیسی را نمایش می‌دهد.

٨. مریمِ قرآنی از دید زنانه، شخصیت جذاب و الهام‌بخشی است که در عین ارتباط وحیانی با الوهیت، رنج جسمی بشری یعنی درد زایمان را در پیچیده‌ترین حالت تجربه می‌کند و با اتهام ناپاکی، در دشوارترین موقعیت اخلاقی و روانی قرار می‌گیرد و با آرزوی مرگ، ملموس‌ترین شکوه‌های انسانی را به نمایش می‌گذارد. اما استقامت می‌ورزد، بر مسیر خود ثابت‌قدم می‌ماند و از تمام ناملایمات سرافراز برون می‌آید.

٩. به همین دلیل قرآن هنگام معرفی یک الگوی جامع برای مومنان - چه زن و چه مرد - مریم را معرفی می‌کند. چون مریم صرفاً یک دختر منفعل و مادر کلیشه‌ای نیست. مادری تنها جنبه‌ای خاص - و البته عظیم - از زندگی اوست. در قرآن، مریم تنها به دلیل زادنِ عیسی، تجلیل نشده؛ او مریم بوده که شایسته‌ی این تجلیل شده است.

@tadaeeat
@kherad_jensi