محمدرضا جلائی‌پور🍀Jalaeipour

⭕️ تأمل در معنای وفاق: تحلیل گفتمان تا پدیدارشناسی

سخنان دکتر مقصود فراستخواه، جامعه‌شناس و عضو هیئات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، در پنل جریان‌های اجتماعی و وفاق در همایش «گفتگوی ملی دربارهٔ وفاق ملی»:

نیاز به آن هست که از وفاق آشنایی‌زدایی بشود.

نخست. گفتمان وفاق و فورماسیون قدرت
می‌توانیم به تحلیل تبارشناسی وفاق بپردازیم. وفاق از کجای این جامعه برخاسته است؟ وفاق نه از ارادۀ این یا آن مقام و از قیام وقعودهای درون حکومت بلکه از تحرک اجتماعی و از پویایی‌شناسی درون جامعه ایران برخاسته است. در مناسبات میان جامعه و دولت، طی روندی اجتناب‌ناپذیر در چند دهه اخیر قدرت جامعه بیشتر شده است و صفات جمعیتی‌اش تغییر یافته است. موتاسیون‌های جمعیتی سبب شده است که دیگر قابل تصور نیست الگوهای چند دهه پیش حکمرانی در ایران یتواند در همان صورت تداوم داشته باشد. وفاق پاسخی به این بحران بود. با نشانه‌شناسی آخرین انتخابات مجلس و میزان مشارکت‌های بسیار پایین در آن و در انتخابات اخیر ریاست جمهوری در چرخش سال ۱۴۰۲ به ۱۴۰۳، گفتمان وفاق تولید شد که حاصل بحران در فورماسیون قدرت است.

دو. معناداری وفاق برای جامعه
یک پرسش دیگر هست. این فضای سخن(ژانر) تازه‌ای که به او وفاق می‌گویند و دولت آن را نمایندگی اجرایی می‌کند، تا چه حدی حاوی معناست؟ چگونه می‌تواند برای شهروندان معنادار بشود؟ کمترین لوازمی که می‌تواند شرایط امکان معناداری نسبی وفاق و اثرگذاری و پایایی وفاق را فراهم بیاورد این است که وفاق به معنای توافق شرکای قدرت در یک شرایط چندسالار الیگارشیک نباشد. به جای وفاق چندسالار، وفاق باید مردم‌سالار باشد یعنی وفاق بخشی از حاکمیت با مرکز آن و بخش‌های دیگر برای وفاق اصولی کل حاکمیت با جامعه از طریق پاسخگویی مؤثر به مطالبات فروخورده آنها باشد. تعارف‌آمیز نباشد و به شعور عمومی حرمت بنهد و مردم واقعا ببینند که در الگوی حکمرانی تغییراتی رضایتبخش در جریان است.

زندگی عمومی در شرایط کنونی کشورمان سرشت جدلی پیدا کرده است و دیگر وفاق تعارف‌آمیز اصلا جوابگو نیست. مردم برای یک زندگی معمولی حاضرند اگر از طریق وفاق نتوانستند از در دیگر وارد شوند. ولی ما مطمئنا نیاز به وفاق صلح‌آمیز داریم چون شرایط کشورمان در منطقه و جهان بگونه‌ای‌است که اگر هوشمندی به خرج ندهیم مکانی برای بازی بازیگران جهانی و منطقه‌ای خواهیم شد. اما این وفاق صلح‌آمیز به هیچ وجه دیگر نمی‌تواند تعارف‌آمیز و تناقض‌آلود باشد. تنها یک برنامه قوی و مؤثری از وفاق است که می‌تواند مردم و دولت و سرزمین‌مان را از این گذرگاه پرمخاطره بسلامت عبور بدهد.

سه. پدیدارشناسی وفاق
وفاق از کدام تجربه زندگی در اینجا برخاسته است؟ پشت تجربه وفاق نوعی حس استیصال و اضطرار اجتماعی و آرزوهای فروخورده‌ و آلام اجتماعی نهفته است که نیاز به تفهم دارد. وفاق نشانه‌ای از خواست زندگی صلح‌آمیز و نبوغ بقا در این سرزمین است. در وفاق نوعی جستجوی امید در نومیدی است. ذخیره پنهانی از دانش ضمنی تاریخی در پشت این وفاق هست و باید به آشکارگی آن کمک کرد. مردم ناراضی‌اند ولی می‌خواهند به نحو صلح‌آمیز برای کاهش محنت‌هایشان راهی کم‌هزینه پیدا بکنند. نوعی حس بی‌درکجایی می‌کنند. به هر مکانی برای ادامه زندکی متوسل می‌شوند و دولت را نیز در این میان بخشی از مکان ملی تلقی می‌کنند. در اینجا یک روایت اجتماعی از وفاق پنهان شده است و اسیر و در‌به‌در است. روایتی که صلح را مهم‌تر از حقیقت می‌داند برای ادامه زندگی در این سرزمین. و به جای جنگ بی‌پایان بر سر حقایق، صلح برای حقوق و برای خیر عمومی و پایداری یک سرزمین را ترجیح می‌دهد.

در مقالهٔ تفصیلی راه‌های اصلاح فورماسیون قدرت در میان جامعه و حکومت برای تولید یک وفاق پایدار، ساز و کارهای معنابخشی عمومی به وفاق صلح‌آمیز و در عین حال جدی، و احیای اجتماعی برنامه وفاق، مورد بحث قرار می‌گیرد.
@css_govir

ایران با مساحتی حدود ۱.۶ میلیون کیلومتر مربع و هم‌مرزی با ۱۳ کشور، تنگه‌ی هرمز را نیز در اختیار دارد که حدود ۲۰ درصد نفت جهان از آن عبور می‌کند. تهران برای حفاظت از این آبراه حیاتی، شبکه‌ای منسجم از سامانه‌های دریایی، موشکی و پدافند هوایی ایجاد کرده است.
برخلاف ادعاهای گروه‌های مخالف دولت در خارج از ایران—که عملکردشان یادآور تاکتیک‌های احمد چلبی پیش از حمله‌ی ۲۰۰۳ به عراق است—مردم ایران در رویارویی با تهدیدهای خارجی همواره حول دفاع از حاکمیت ملی خود متحد شده‌اند. این انسجام جمعی که ریشه در غرور ملی و پیشینه‌ی تاب‌آوری دارد، قدرت بازدارندگی ایران را دوچندان می‌کند.
گروه‌های مخالفی که بر وجود شکاف میان ملت و دولت ایران اصرار دارند، اغلب برای افزایش تنش میان واشنگتن و تهران به روایت‌های جعلی متوسل می‌شوند. نمونه‌ی بارز آن، ادعای این گروه‌ها درباره‌ی شادی و پایکوبی ایرانیان پس از ترور سردار قاسم سلیمانی در رسانه‌های آمریکایی بود؛ در حالی که در واقع، میلیون‌ها نفر در مراسم سوگواری و تشییع او حضور داشتند؛ حضوری که از همبستگی عمیق ملی در برابر تهدیدهای خارجی حکایت داشت—همبستگی‌ای که فراتر از هرگونه اختلاف سیاسی و نارضایتی نمایان شد.
با توجه به اینکه دولت ترامپ در پی تعریف مجدد سیاست آمریکا در برابر ایران است، لازم است از تجربیات پرهزینه‌ی تاریخی درس بگیرد و از تکرار اشتباهات فاجعه‌باری که به جنگ عراق انجامید، بپرهیزد. آن تصمیم، مبتنی بر فرضیات و اطلاعات نادرست و تحلیل‌های ساده‌انگارانه، به مثابه هشداری همیشگی باقی مانده که یادآور تبعات جبران‌ناپذیر یک اشتباه محاسباتی است.
روایتی که ایران را ضعیف، منزوی و در آستانه‌ی فروپاشی جلوه می‌دهد، نه‌تنها واقعیات مربوط به تاب‌آوری داخلی، نفوذ راهبردی و جایگاه ژئوپلیتیک ایران را واژگونه نشان می‌دهد، بلکه فوق‌العاده خطرناک است. جنگ عراق که برپایه‌ی فرضیه‌ی وجود سلاح‌های کشتار جمعی، سهولت تغییر رژیم و امکان برپایی یک دولت دموکراتیک شکل گرفت، در نهایت به فاجعه‌ای راهبردی انجامید و رنج انسانی گسترده، بی‌ثباتی منطقه‌ای و پیامدهای جهانی سنگینی بر جای گذاشت. سیاست‌گذاران امروز باید از تکرار آن اعتمادبه‌نفس کاذب پرهیز کنند.
دولت فعلی می‌بایست رویکردی عمیق‌تر و حساب‌شده‌تر را جایگزین ساده‌انگاری و پیش‌داوری کند؛ رویکردی که بر ارزیابی دقیق روایت‌های مرسوم، گوش سپردن به طیف متنوعی از صداها و درک اهمیت دیپلماسی و گفت‌وگو تکیه داشته باشد. مواجهه با ایران مستلزم پذیرش پیچیدگی‌های موجود، به چالش کشیدن پیش‌فرض‌ها و اولویت دادن به احتیاط راهبردی در برابر اقدامات شتاب‌زده است.
دولت ترامپ باید در برابر وسوسه درگیری بر پایهٔ تصورات غلط و ترغیب به براندازی مقاومت کند و در عوض، سیاستی واقع‌گرایانه، سنجیده و متعهد به حل‌وفصل مسالمت‌آمیز اختلافات در پیش بگیرد. تنها از این طریق می‌تواند از تکرار خطاهای گذشته جلوگیری کند و به ثبات و امنیت بیشتر در خاورمیانه یاری رساند.

ترجمه مقاله در نشریه «The Hill» آمریکا:

ایران در حال فروپاشی نیست!
رضا نصری
حقوقدان بین‌المللی و تحلیل‌گر سیاست خارجی

در فضای سیاست‌گذاری واشنگتن، روایت‌های غالب اغلب جایگزین تحلیل‌های دقیق می‌شوند، به‌ویژه وقتی پای ایران در میان است. با روی کار آمدن مجدد رئیس‌جمهور ترامپ، سه برداشت نادرست در فضای سیاسی آمریکا بر سر زبان‌ها افتاده است: نخست آنکه ایران به‌خاطر عقب‌نشینی‌های حزب‌الله آن‌قدر تضعیف شده که دیگر اهمیتی ندارد؛ دوم اینکه ایران چنان درمانده است که ممکن است به‌عنوان آخرین راه، به‌دنبال سلاح هسته‌ای برود؛ و سوم اینکه دولت ایران در آستانه‌ی فروپاشی است.

این ادعاها—که عمدتاً از منابع اسرائیلی نشئت می‌گیرند که سال‌هاست به دنبال مواجهه‌ی نظامی میان ایران و آمریکا هستند —واقعیت را تحریف کرده و ممکن است دولت جدید ایالات متحده را به خطاهای محاسباتی خطرناکی سوق دهند. چنین برداشت‌های اشتباهی می‌تواند سیاست‌گذاران را به دست‌کم گرفتن هزینه‌های واقعی جنگ، ایجاد احساس فوریت کاذب برای اقدام پیش‌دستانه و برآورد نادرست از تاب‌آوری و ثبات سیاسی ایران وادارد و در نهایت، سیاست‌ها را به سوی «رژیم چنج» سوق دهد.
متأسفانه این تصویر تحریف‌شده تنها در میان تندروترین چهره‌های سیاست خارجی آمریکا محدود نمانده است. «ریچارد هاس» در مقاله‌ای با عنوان «فرصت ایران» در فارن افرز می‌نویسد: «ایران ضعیف‌تر و آسیب‌پذیرتر از هر زمان دیگری در چند دهه‌ی اخیر است.» همچنین، «دنیس راس» در واشنگتن پست ادعا می‌کند که اسرائیل در شب ۲۶ اکتبر ۲۰۲۴ «۹۰ درصد توانایی تولید موشک‌های بالستیک ایران» را از بین برده است. هر دوی این نظرات، برای توجیه امکان‌پذیر بودن اقدام نظامی علیه ایران مطرح می‌شوند.
شگفت‌آورتر، موضع وزیر خارجه، «مارکو روبیو» در جلسه‌ی تأیید صلاحیت اوست؛ جایی که وی بر ادعای وجود فاصله‌ی میان مردم و دولت ایران تأکید کرد و کاهش یارانه‌های انرژی را نشانگر تضعیف تهران دانست. این در حالی است که بحث اصلاحات یارانه‌ای در ایران بیش از سه دهه است که جریان دارد و عمدتاً بازتاب‌دهنده‌ی برنامه‌ریزی اقتصادی بلندمدت است، نه نشانه‌ی شکنندگی سیاسی.
فقدان روابط رسمی دیپلماتیک بین واشنگتن و تهران، این سوءتفاهم‌ها را تشدید می‌کند. ایران از سال ۱۹۸۰ تاکنون در آمریکا نمایندگی مستقیم ندارد و برای معدود امور کنسولی به سفارت پاکستان متکی است. هم‌زمان، نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد در نیویورک با محدودیت‌های جدی مواجه است که دامنه‌ی تحرکات دیپلمات‌های ایرانی و تعامل آن‌ها با سیاست‌گذاران آمریکایی، رسانه‌ها و اندیشکده‌ها را به‌شدت محدود می‌سازد.
برخلاف کشورهایی که در واشنگتن سفارت و شبکه‌های لابی دارند، ایران عملاً از ابزار چندانی برای مقابله با اطلاعات نادرست یا بیان روایت‌های خود برخوردار نیست. این وضعیت زمانی وخیم‌تر می‌شود که تحلیلگران و صاحب‌نظرانی که از رویکردهای دیپلماتیک یا متوازن در سیاست ایران-آمریکا حمایت می‌کنند، غالباً زیر فشار گروه‌های اپوزیسیون جمهوری اسلامی در خارج از ایران قرار می‌گیرند؛ گروه‌هایی که، با داشتن مواضع به‌شدت ضدحکومتی، گفتمان مرتبط با ایران را برای پیشبرد اهداف سیاسی مغرضانه خود هدایت می‌کنند.
سیاست‌گذاران آمریکایی که به‌دنبال تعیین راهبرد در قبال ایران هستند، باید به این خلأ اطلاعاتی توجه داشته باشند. برخلاف ادعای تضعیف ایران، این کشور همچنان بازیگری قدرتمند با ظرفیت‌های دفاعی گسترده و نفوذ ژئوپلیتیک چشمگیر است. جمعیت نزدیک به ۹۰ میلیون نفر، فناوری نظامی پیشرفته و کنترل بر تنگه‌های راهبردی سبب شده که ایران بتواند بر پایه‌ی منابع داخلی و جغرافیای راهبردی خود اتکا کند.
در واقع، توانمندی دفاعی و بازدارندگی ایران هیچ‌گاه منحصر به اتکا بر بازیگران غیر دولتی نظیر حزب‌الله نبوده است. ایران به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای دارای حاکمیت، می‌تواند با تمام ابزارهای یک دولت مستقل وارد عمل شود و هرگونه درگیری نظامی با آن، ریسک بالایی برای ثبات منطقه و پیامدهای اقتصادی جهانی در پی خواهد داشت.
ایران کشوری کهن است که طی قرن‌ها در برابر دگرگونی‌های ژئوپلیتیک و فشارهای خارجی ایستادگی کرده و به سطح چشمگیری از تاب‌آوری دست یافته است. در چهار دهه‌ی گذشته، ایران در یک محیط امنیتی پرتنش با انواع تهدیدها دست‌وپنجه نرم کرده است: از حضور گسترده‌ی نیروهای آمریکایی در خلیج فارس و جنگ هشت‌ساله با عراق گرفته تا عملیات‌های مخفی، تحریم‌های اقتصادی، ترور مقامات ارشد، جنگ روانی و کارزار «فشار حداکثری» دولت اول ترامپ. واکنش ایران به تهاجم آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳، تسریع تلاش‌های دفاعی و سرمایه‌گذاری وسیع در توسعه‌ی موشک‌ها، پهپادها و زیرساخت‌های مستحکم بوده است؛ اقداماتی که قدرت حفظ حاکمیت ایران را تقویت کرده‌اند.

ظریف در داووس چه کرد؟
رضا نصری

طی ماه‌های اخیر، روایتی مخرب و اتهاماتی سنگین علیه ایران در محافل سیاسی و علمی کشورهای غربی—به‌ویژه در ایالات متحده—شکل گرفته است. این فضاسازی، با پشتوانه لابی‌های اسرائیل، اندیشکده‌ها، رسانه‌های جریان اصلی و اپوزیسیون برانداز، به‌شدت در حال تبلیغ است و هدف آن تأثیرگذاری بر سیاست‌های دولت جدید آمریکا و متحدانش در قبال ایران است. از جمله این اتهامات می‌توان به القای «آپارتاید جنسیتی»، ترسیم ایران به‌عنوان کشوری ضعیف و ناگزیر به ساخت سلاح هسته‌ای، متهم‌کردن ایران به طراحی و تأمین مالی عملیات ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و ادعای بی‌ثباتی سیاسی در ساختار جمهوری اسلامی اشاره کرد.

در واقع، این مجموعه اتهامات همچون قطعات پازلی هستند که هریک برای وارد کردن فشاری معین بر ایران طراحی شده‌اند و در کنار هم، زمینه‌ساز اجرای نسخه‌ای نوین از سیاست فشار حداکثری خواهند بود. به‌عنوان نمونه، اتهام «آپارتاید جنسیتی» می‌تواند زمینه‌ساز کارزارهای تبلیغاتی و حقوقی بی‌سابقه شود؛ به‌ویژه آنکه مقدمات چنین اقداماتی در شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد در حال شکل‌گیری است. همچنین نسبت‌دادن طراحی و تأمین مالی عملیات ۷ اکتبر به ایران می‌تواند دستاویزی برای توقف روند لغو تحریم‌ها باشد؛ چراکه مدعی‌اند درآمدهای احتمالی حاصل از رفع تحریم، در فعالیت‌های به‌اصطلاح «بی‌ثبات‌کننده» ایران هزینه خواهد شد. از سوی دیگر، نمایش ایران به‌عنوان کشوری ضعیف تلاشی است برای القای این تصور که هرگونه حمله نظامی علیه ایران، هزینه چندانی نخواهد داشت. در نهایت، طرح اتهام تلاش ایران برای دستیابی به سلاح هسته‌ای نیز می‌تواند به فعال‌شدن زودهنگام مکانیسم حل اختلاف برجام (موسوم به مکانیسم ماشه) و اجماع بین‌المللی علیه ایران منجر شود.

جواد ظریف در مصاحبه خود با فرید زکریا، با ارائه روایتی دقیق، مستدل و مبتنی بر واقعیت، کوشید تمامی این فضاسازی‌ها را خنثی کند. موضع‌گیری‌های او نه‌تنها با مواضع رسمی جمهوری اسلامی ایران در تضاد نبود، بلکه دقیقاً در راستای واقعیت‌های صحنه، سیاست‌های کلان کشور و منافع ملی قرار داشت. با این حال، شماری از محافل سیاسی و رسانه‌های مخالف، با تحریف سخنان ظریف، تلاش کردند او را به عقب‌نشینی از مواضع رسمی یا ارسال سیگنال ضعف متهم کنند؛ در حالی که وقتی روایت «ضعف ایران» همین حالا در فضای رسانه‌ای و اندیشکده‌ای غرب غالب است، اساساً از چه «سیگنال ضعفی» سخن می‌گویند؟ آنچه ظریف انجام داد، در حقیقت خنثی‌سازی این روایت با تأکید بر شکست‌ناپذیری مقاومت، رد ادعای تخریب سامانه‌های پدافندی و تصریح بر توان ذاتی و ماهوی کشور بود.

در این میان، برخی نیز مدعی‌اند ظریف مسائل داخلی را در محافل بین‌المللی مطرح کرده است. اما آیا در روزگاری که حتی سخنان یک روحانی در منبر مسجدی دورافتاده می‌تواند تیتر رسانه‌های جهانی شود، مرزی میان داخل و خارج باقی مانده است؟ مگر ندیدند همین فرید زکریا، با تسلط بر شکایات حقوقی جریان «پایداری» علیه ظریف، خود این بحث داخلی را پیش کشید و پاسخ گرفت؟ می‌گویند از وضعیت حجاب صحبت کرده است! از خود بپرسید: کدام‌یک بیشتر به عزت و دینداری مردم لطمه می‌زند—سخنان ظریف، یا ادعای نماینده‌ای که از تریبون رسمی مجلس فریاد می‌زند اگر قانون حجاب اجرا نشود، زنان ایرانی برهنه به خیابان می‌آیند؟

واقعاً مایهٔ تأسف است که عده‌ای از نمایندگان، در شرایط حساس امروز کشور، برای یک مصاحبه، دوباره همهٔ کمیسیون‌های مجلس و سه قوه را درگیر درخواست عزل جواد ظریف کرده‌اند.