چرا در فارسی «تهرون» داریم ولی «دبیرستون» نداریم؟

یکی از ویژگی‌های آوایی پر بسامد در فارسی گفتاری معاصر، تبدیل â قبل از صامت غنه به u است.

استاد عالیقدر دکتر علی اشرف صادقی در مقاله‌ای عالمانه با عنوان«تبدیل آن و آم به اون و اوم در فارسی گفتاری و سابقۀ تاریخی آن» که در سال ۱۳۶۳ و در اولین شمارۀ مجلۀ زبان‌شناسی منتشر شده‌است، به حضور این ویژگی آوایی قابل تأمل در فارسی گفتاری معاصر پرداخته‌اند.

استاد در این باره برآنند که کلمات واژگانی فارسی گفتاری در تحقق این تغییر، دارای وضعیتی دوگانه‌اند. یعنی در دسته‌ای از آنها این تبدیل صورت می‌گیرد و در دسته‌ای دیگر نه. مثلاً در کلماتی مانند خانه، نان، زبان، ران، خندان، خواندن و تمام تبدیل متداول است، در حالی که در کلمات پروانه، دبیرستان، گیلان و حامله تبدیل غیرممکن است.

در اینجا این پرسش پیش می‌آید که تفاوت لغات دستۀ اول با کلمات دستۀ دوم در پیدایش این تغییر چیست؟

استاد علی اشرف صادقی نشان می‌دهند که تبدیل âN به uN تبدیلی است بسیار قدیمی که سابقۀ آن به دوران قبل از اسلام و زبان پهلوی می‌رسد. از آنجا که قدیمی‌ترین نمونه‌هایی که از لهجه‌های محلی بازمانده نیز این تحول را نشان می‌دهند به سبب فقدان مدارک لازم، به درستی نمی‌دانیم که تحول ابتدا در فارسی گفتاری ظاهر شده یا به عکس، ابتدا تحول در لهجه‌ها ظاهر شده و فارسی گفتاری تحت تأثیر آنها قرار گرفته‌است. آنچه منطقی‌تر به نظر می‌رسد این است که فارسی گفتاری منشأ این تحول بوده‌است نه لهجه‌های محلی. زیرا هیچ یک از لهجه‌های محلی آنچنان نفوذ و اهمیتی نداشته‌اند تا زبان فارسی را تحت تأثیر قرار بدهند.

ظاهراً این گرایش آوایی که در زبان‌های ایرانی â قبل از n کوتاه‌تر و کمی بسته‌تر از معمول تلفظ می‌گردد، مستقلاً و به طور طبیعی عمل کرده و â را به u مبدل ساخته‌است.

مسلماً در این تحول â ابتدا به o و سپس به u تبدیل شده است. گرایش به کوتاه‌تر تلفظ شدن â قبل از n که عروض‌دانان در تقطیع شعر فارسی آن را ملحوظ می‌دارند،  در پاره‌ای از لهجه‌ها از جمله کازرونی قدیم گاهی â را به a بدل کرده، اما گرد بودن تلفظ â در اکثر موارد موجب تبدیل آن به o و u شده است.

داده‌ها حاکی از آنند که تبدیل â به u در فارسی امروز کاملاً متوقف شده و کلمات جدید واجد شرایط را تغییر نمی‌دهد.

زمان این توقف در حال حاضر معین نیست. ممکن است آن را در دورۀ قبل از مغول و احتمالاً حدود قرن ششم قرار داد. زیرا کلمات مغولی و ترکی که در فارسی به کار می‌روند مشمول تبدیل نشده‌اند. کلیۀ کلماتی که پس از متوقف شدن این تحول از زبان نوشتار یا از زبان‌های دیگر وارد فارسی گفتاری شده‌اند از تبدیل مصون مانده‌اند.

به دیگر بیان، راز دوگانگی تغییر در کلمات با جزءِ âN، تنها به قدمت حضورشان در  فارسی مرتبط است و شرایط آوایی و هجایی و وضع تکیه در تبدیل âN به uN هیچ تأثیری نداشته است.

اکنون نگاهی به کلماتی که در فارسی گفتاری مشمول تبدیل شده‌اند و کلماتی که تبدیل در آنها انجام نگرفته‌است می‌اندازیم.

کلیۀ کلمات دستوری زبان یعنی کلماتی که دارای فهرست بسته اند و در فارسی گفتاری به کار می‌روند مشمول تبدیل می شوند.

کلمۀ اشارۀ آن و ترکیبات آن ( همان، چنان و غیره )، ضمایر متصل مفعولی و ملکی ( -مان، -تان، -شان ... )، علامت جمع –ان در چند موردی که در گفتار مستعمل است ( آقایون، مردمون، دیگرون و غیره ) و علامت متعدی و سببی کردن افعال یعنی ân- ( کشاندن، پیچاندن و غیره) از این مقوله اند.

کلیۀ کلمات عربی که قبل از متوقف شدن این تبدیل در گفتار به کار می‌رفته‌اند مشمول تبدیل شده‌اند. برعکس، کلماتی که بعد از توقف تبدیل از نوشتار وارد گفتار شده‌اند از تبدیل مصون مانده‌اند. کلمات تموم، حموم، قربون، حیوون از کلمات دستۀ اول و کلمات امکان، مقام،‌ انعام، اقدام، مکان، خیانت، اقامت و غیره از دستۀ دوم‌ اند. احتمالاً بسیاری از این کلمات از قرن ششم به بعد وارد فارسی گفتاری شده‌اند.

کلماتی که از ترکی و مغولی وارد فارسی شده‌اند مشمول تبدیل نشده‌اند. از این قبیل است کلمات ارسلان، ارمغان، خاقان، خان و خانم.

کلمات فارسی که در دوره‌های اخیر ساخته شده یا از نوشتار به گفتار راه یافته‌اند مشمول تبدیل نشده‌اند. کلمات دبستان، دبیرستان، دانشگاه، راننده، خواننده، میزبان و غیره از این نوع است.

اسم‌های خاص اشخاص که در دوره‌های اخیر از واژگان فارسی اقتباس شده‌اند مانند: افسانه، پروانه، مهران، کامران، پژمان و نیز اسم‌های جغرافیایی که در زمان‌های جدید از نوشتار به گفتار راه یافته‌اند مانند: لهستان، مجارستان، انگلستان و لبنان و اسم‌های محل‌هایی که جدیداً ساخته شده‌اند از قبیل آبادان، زاهدان و غیره نیز مشمول تبدیل نمی‌گردند.

کلماتی که از زبان‌های اروپایی گرفته شده‌اند نیز از تبدیل بر کنار اند. کلمات مامان، لیسانس، و بانک از این قبیل‌ اند.